🌷دکتر طاهر حبیب زاده، دکتری حقوق از انگلستان و عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق (ع). رزومه اینجا:
امروزه پرداخت های الکترونیکی و اینترنتی نقش بسیار کلیدی در رونق، سرعت و توسعه کسب و کار و خدمات الکترونیکی و اینترنتی دارند. بر اساس آمار منتشره از سوی بانک مرکزی بالغ بر ۵ میلیارد و ۳۹۸ میلیون تراکنش توسط خودپردازهای بانک‌ها و موسسات مالی و اعتباری در سراسر کشور در طول سال ۱۳۹۸ انجام شده است؛ کافیست تصور کنید که اگر قرار بود این حجم تراکنش از طریق خدمات حضوری بانکی صورت می گرفت چقدر زمان بر و پرزحمت می بود و ترافیک سنگینی در بانک ها رخ می داد. فراتر از این، امکان پرداخت های اینترنتی از طریق اپلیکیش های پرداخت و وب سایت ها در ایام خاص، مانند جنگ، ناامنی و شیوع بیماری همه گیر مانند کرونا، در سطح بسیار قابل توجهی از توقف خدمات بانکی جلوگیری می کند.
برای توسعه خدمات مالی، فناوری های نوینی ابداع شده اند تا بستر پرداخت الکترونیکی و اینترنتی را فراهم کنند. این فناوری ها فقط بحث پرداخت الکترونیکی و اینترنتی در حوزه کسب و کار مانند بازارهای الکترونیکی را شامل نمی شوند (گرچه در ایران، بیشتر در این زمینه مطرح است)، بلکه ارائه هر نوع خدمت مالی را در بر می گیرند، مانند خدمات پرداخت قبوض و جرایم و تخلفات، کمک های خیریه، اعطای وام، بیمه، سرمایه گذاری، جایزه و هدیه. اگر بخواهیم به صورت تخصصی تر، حوزه های ورود فناوری های مالی را ذکر کنیم می توان به این حوزه ها اشاره کرد: خدمات پرداخت، ارزهای رمزنگاری شده، انواع مدل های سرمایه گذاری، مدیریت ثروت، مدیریت مالی شخصی، تامین مالی در مدل های مختلف، انتقال پول در سطح فرامرزی، بانکداری الکترونیکی و اینترنتی، حوزه های تخصی مانند بورس و بیمه و نهایتا مقررات گذاری این نوع فعالیت ها. قالب هایی نیز که این فناوری در آنها عرضه می شود عبارتند از: وب سایت، برنامه های موبایلی، کیف های پول الکترونیکی، رمز ارزها در بستر بلاک چین، بات های پیام رسان ها.
به هر فناوری که در حوزه مالی ظهور می کند، فناوری مالی (Financial Technology) و به اختصار «فین تک» (Fintech) می گویند که ترکیب دو کلمه «مالی» (Financial) و «تکنولوژي» (Technology) است و بخشی از خدمات دانش بنیان به حساب می آیند. فرهنگ لغات آکسفورد، «فین تک» را چنین معنی می کند:
برنامه های کامپیوتری و دیگر فناوری هایی که برای حمایت یا فعال سازی خدمات بانکی و مالی استفاده می‌شوند.
به تعبیر ساده تر «کاربرد نوآورانه فناوری در خدمات مالی» را «فین تک» می نامند. همین تعریف را «شافل» بعد از مطالعه ۲۰۰ مقاله علمی که در طی ۴۰ سال گذشته به «فین تک» اشاره کرده اند، چنین آورده است:
فین تک یک صنعت مالی جدیدی است که فناوری را برای بهبود فعالیت های مالی به کار می گیرد.
اگر این فناوری وسیع تر دیده شود، فقط شامل بحث های مالی آنلاین و الکترونیکی نیست و می تواند هر نوع نوآوری در حوزه مالی را شامل شود مانند اینکه با استفاده از فناوری نانو، اسکناسی تولید شود که ضد آب و قابل شست و شو باشد؛ این هم نوعی فناوری مالی محسوب می شود. علاوه بر این، شرکت هایی که با ایجاد پلتفرم هایی به کاربران این امکان را می دهند که خدمات مالی در حوزه های مختلف را باهم مقایسه کنند تا بهترین آنها را انتخاب نمایند، به نوعی در حوزه فین تک فعال اند.
به دلیل اهمیت روز افزون این فناوری که در راس ویژگی های آن سرعت در ارائه خدمات مالی قرار دارد، استارتاپ های زیادی در این حوزه مشغول شده اند و برای سرمایه گذاران نیز جذاب است. شرکت های بزرگی نیز در دنیا تلاش می کنند شیوه های خلاقانه ای را جایگزین روش های سنتی در امور مالی کنند. در ایران، بیشتر از همه صنایع، صنعت بانکداری متاثر از این نوع فناوری است. طبق آمار «فین تک گلوبال»، استارت آپ های فین تک در سه ماهه اول سال ۲۰۱۸ میلادی، موفق به کسب ۱۰ میلیارد دلار جذب سرمایه از طریق انجام ۳۸۷ معامله شدند:
نه فقط استارتاپ ها و شرکت ها خرد تا متوسط در این حوزه فعال اند، بلکه برخی از شرکت های بزرگ جهانی نیز حضور دارند. یک نمونه شرکت آمریکایی «پی.پل» (PayPal) است که خدمات انتقال پول در سطح جهان ارائه می کند. این شرکت در سال ۲۰۱۴ میلادی بعد از روش های پرداخت کارت اعتباری، پول نقد، کارت بدهی/بانکی و چک، اولین جایگاه را در میان دیگر ابزارهای پرداخت در آمریکا به خود اختصاص داد.
از شرکت های برتر دنیا در حوزه فین تک می توان از «انت فایننشیال» (Ant Financial) نام برد؛ شرکتی که سابقا بخشی از علی‌بابا، بزرگ‌ترین فروشگاه آنلاین دنیا در چین، بود و تحت عنوان Alipay فعالیت می کرد. پس از جدا شدن از علی بابا، در سال ۲۰۱۴ تاسیس گشت. به گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، پیاده سازی و عملیاتی کردن خودپردازهای بانکی در سال ۱۳۵۱ اولین نشانه‌های ظهور صنعت فینتک در ایران است که با خروج شرکت‌های خدمات جدید بانکی با توجه به انقلاب اتفاقی جدی به وقوع نپیوست و در ادامه از سال ۱۳۷۲ با شروع تحول سیستم‌های مالی سنتی و استفاده از ظرفیت اتوماسیون سیستم بانکی و تاسیس شرکت خدمات انفورماتیک روند اتفاقات جدید در حوزه بانکی آغاز شد که نمونه‌های آن سیستم سیبا بانک ملی ایران با همکاری شرکت خدمات انفورماتیک در سال ۱۳۷۵ و در ادامه سامانه سپهر بانک صادارت ایران با خدمات انفورماتیک است. امروزه این صنعت در ایران توسعه قابل توجهی داشته است، هر چند که به دلیل موانعی از جمله بی توجهی در حوزه مقررات گذاری، نتوانسته است سرعت مطلوب بگیرد. به نظر می رسد حرکت های خودجوش و خصوصی قوی تر و جدی تر از بخش دولتی عمل کرده است. پایگاه خبری «راه پرداخت» پربازدیدترین رسانه آنلاین فینتک ایران و ماهنامه «عصر تراکنش» اولین رسانه چاپی (کاغذی) فینتک ایران است. از رویدادهای مهم این حوزه در ایران می‌توان به «فینتاک» که نشست های ماهیانه استارتاپ های فین تک را برگزار می کند، اشاره کرد. FinTalk از ترکیب دو کلمه Fintech و Talk بوجود آمده است. «فین‌استارز» نمونه دیگری است که ناظر به مجموعه رویدادهای تخصصی و فرآیندهای متنوع مربوط به استارت‌آپ‌های فعال در حوزه تکنولوژی مالی (فین تک) ایران است. در این برنامه دائمی صاحبان ایده، نوآوران، استارت‌آپ‌ها، شتاب‌دهنده‌ها، فرشتگان سرمایه‌گذار و صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه مجالی برای شبکه‌سازی، دیالوگ سازنده، معرفی ایده‌ها و فرصت‌آفرینی در فضایی تعاملی پیدا می‌کنند. می توان از «فیناپ» نیز یاد کرد؛ ترکیبی از دو واژه فینتک و استارتاپ و نخستین رویداد آموزشی، تعاملی در حوزه فناوری های مالی است. بیان چالش‌ها و بررسی مسائل مرتبط با فینتک، استارتاپ‌های فینتک و کارآفرینی استارتاپی نیز از برنامه‌های رویداد فیناپ است. از خدمات «پرداخت برتر» نیز به عنوان رسانه تخصصی فین تک، بانکداری الکترونیکی و پرداخت بایست نام برد که از سال ۱۳۹۴ فعالیت می کند. در این میان، نباید «انجمن فین تک ایران» را فراموش کرد که سال ۱۳۹۶ شکل گرفت و از تشکل های تاثیرگذار در به رسمیت شناخته شدن کسب و کارهای فین تک در ایران است. این انجمن ثبت نشده است و به هیچ نهادی وابسته نیست، لکن به دلیل فعالیت هدفمند، توانسته است جای خود را در دنیای فین تک کشور محکم کند. سیاست کلی انجمن در برخورد با موانع و مانع سازان، تعامل است.
در کنار «فین تک»، از «لندتک» نیز یاد می شود. لندتک از دو واژه Lend به معنی «قرض دادن» و Technology به معنی «فناوری» ساخته شده و به اختصار «lendtech» گفته می شود. این فناوری در حوزه «وام و قرض دهی» فعالیت می کند تا بتواند روش های نوین وام دهی و قرض دهی را ابداع کند. از کاربردهای کلیدی لندتک، در جذب سرمایه و تامین مالی است که می تواند حضور نهادهای مالی مانند بانک ها را کم رنگ کند و با جذب سرمایه از اشخاص حقیقی یا حقوقی غیربانکی به روشی ساده تر و سریع تر (آنلاین)، هزینه های اجرای کمتر و حتی با شرایط بهتر نسبت به بانک ها (نرخ بهتر و سهولت در احراز تضمینات لازم)، کمک شایانی به کسب و کارهایی که نیازمند تامین مالی هستند، به ويژه کسب و کارهای خرد و متوسط، بنماید. لندتک بین سرمایه گذاران و سرمایه پذیران مانند کارآفرینان و استارتاپ ها، پل می زنند و این دو دسته را به هم وصل می کنند و در واقع واسط سنتی مانند بانک ها و صندوق های سرمایه گذاری را حذف می کنند، نه اینکه برخلاف فین تک به معنی خاص، صرفا واسطه بین نهادی های سنتی و مشتریان باشند. از روش هایی که برای تامین مالی به شکل لندتک مرسوم است روش «تامین مالی جمعی» (Crowdfunding) است که از طریق بستر اینترنت، پول های خرد از سرمایه گذاران دریافت و به پول کلان تبدیل شده و برای اجرای پروژه های بزرگ به کار گرفته می شود؛ برای بازپرداخت پول ها نیز مدل های مختلفی مانند سود، هبه یا امتیاز طراحی می شود. با توجه به ماهیت مالی این فناوری، می توان آن را زیرشاخه ای از فین تک دانست. نظر به اینکه بازار اخذ تسهیلات مالی بسیار رونق دارد و سطح درآمدها با مخارج و تورم نمی خواند، گسترش لندتک ها می تواند کمک شایانی به نیازمندان مالی کرده و نیز برای صاحبان لندتک سودآور باشد. از جمله شرکت های ایرانی که از این فناوری استفاده می کند «هوشمند آرمان گستر آریا» است که با نام تجاری «لندو» («ایران رنتر» سابق) تسهیلات خرید اقساطی را تا سقف ۱۵ میلیون تومان برای مشتریان خود فراهم می کند. شاه بیت فعالیت این شرکت این است: «سنگین خرید کن، خردخرد بازپرداخت کن.» در پایگاه رسمی این شرکت آمده است:
ما از شما ضامن نمی‌خواهیم چون نباید کار را برای شما سخت کنیم. قرار است تمام مراحل دریافت اعتبار برای شما ساده، سریع و آنلاین باشد.
ما فقط با چک اعتبار نمی‌دهیم چون نباید به این دلیلِ کوچک، کسی از رویای خود محروم شود. ما امکان خرید اقساطی با سفته هم داریم.
ما جریمه دیرکرد نمی‌گیریم چون نباید آرامش‌خاطر شما را بگیریم. احساس مسئولیت‌پذیری شما برای ما کافی است.
ما توانایی فراهم کردن این امکانات را داریم چون از طریق فن‌آوری یادگیری ماشین (Machine Learning) می‌‍توانیم مشتریان را از نظر اعتباری رتبه‌بندی کنیم!
نحوه اخذ اعتبار خرید و نیز لیست فروشگاه هایی که می توان از آن خرید اقساطی کرد، در وب سایت این شرکت نمایه شده است. سامانه «سککوک» (سامانه کشوری کسب و کار به کسب و کار)، در معنای کلی، یک فین تک نیز به حساب می آید، اما نظر به اینکه کارت اعتباری برای خرید از فروشگاه های سککوک ارائه می دهد، نوعی لندتک نیز محسوب می گردد. علاوه بر حوزه کسب و کار، در امور خیریه و جهت دریافت کمک های مالی برای نیازمندان و آسیب دیدگان از سوانح طبیعی مانند سیل و زلزله، به خوبی می توان از این فناوری استفاده کرد. از پلتفرم های معروف ملی یا جهانی لندتک می توان «آوانت» (Avant) را نام برد که در سال ۲۰۱۲ در آمریکا راه اندازی شده است. شرکت سوئدی «کلارنا» (Klarna) را نیز می توان نوعی لندتک نامید؛ گرچه تمرکز آن بر تسهیل فرآیند خریدهای آنلاین است اما نظر به اینکه امکان پرداخت هزینه خرید از سوی کلارنا وجود دارد تا بعدا مشتری پرداخت کند، نوعی لندتک هم به حساب می آید. نمونه دیگر، «سوفای» (SoFi) است که در سال ۲۰۱۱ در آمریکا تاسیس شد و بر خدمات وام شخص، وام مسکن و بیمه عمر تمرکز دارد.
نبود مقررات روشن می تواند موجب ایجاد مانع و نهایتا دلسرد شدن اهالی کسب و کار شود. مثال رایج این روزها، حوزه رمزارزهاست که هنوز اعتبار فعالیت در این حوزه از استخراج تا معامله، با ابهامات جدی روبروست. در حوزه فین تک و لندتک نیز همین قاعده جاریست؛ فقدان چارچوب قانونی مشخص، از چالش های اصلی این حوزه است. به طوری که در تیرماه ۱۳۹۶، چهار استارت‌آپ فین‌تکی زرین‌پال، آی‌دی پی، پی‌پینگ و باهمتا به ناگهان و بدون علام قبلی به صاحبان آنها فیلتر شده و دسترسی به آنها محدود می شود. گرچه نهایتا پس از پیگیری، رفع فیلتر شد، اما تصور کنید که کسب و کارهایی که از این فین تک ها خدمات مالی مانند درگاه پرداخت دریافت می کردند، چقدر آسیب مالی و لطمه به شهرت و اعتبار خود متحمل شده اند و لو اینکه این اقدام برای یک روز باشد (به نظر ما، اقدام ناگهانی از نظر حقوقی، ضمان آور است).
چالش های حقوقی در سه حوزه قابل طرح است: اول، صاحبان فین تک و نهادهای متولی و دوم، صاحبان فین تک و سرمایه گذاران و سوم، کاربران.
در حوزه اول، که عمدتا از نبود سیاست گذاری و مقررات گذاری مطلوب رنج می برد، فقدان آنها موجب تزلزل و زندگی توام با استرس این گونه استارتاپ ها و شرکت های با سابقه است و موجب چالش آنها با نهادهای دولتی مانند بانک مرکزی می شود. نمونه آن در بحث فیلترینگ ناگهانی اشاره شد. حتی مسئولان نظام بانکی هم زمانی نگران این بودند که فین تک ها، پول خلق نکنند؛ در حالی که قطعا چنین نیست و فین تک ها بر اساس کارمزد عمل می کنند و آن را از اشخاصی که از خدمات آنها استفاده می کنند، دریافت می نمایند و کاری به خلق پول ندارند. البته باید برخی نگرانی ها را معقول دانست، مانند اینکه فین تک در خدمت پولشویی قرار نگیرد. همچنین، نباید تصور کرد که چون فین تک ها رقیب و جایگزین برای بانک ها هستند، پس نباید این اجازه را داد که این صنعت رشد کند! فین تک ها تکمیل کننده خدمات بانک ها و موسسات مالی و اعتباری هستند نه جایگزین آنها؛ و اگر قرار باشد فین تک ها در قالبی مانند بانک عمل کنند، آنگاه با بانک کاملا مجازی روبرو خواهیم بود که بایست به مانند بقیه بانک ها و موسسات مالی و اعتباری، زیرنظر متولیان امر فعالیت کند که باز هم جای نگرانی نیست. تنها اسنادی که در این زمینه از سوی بانک مرکزی تهیه و در سال ۱۳۹۶ ابلاغ شد عبارتند از: سیاست بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران درخصوص فناوری مالی و الزامات، ضوابط و فرآیند اجرایی فعالیت پرداخت یاران و پذیرندگان پشتیبانی شده در نظام پرداخت کشور. این اسناد، چالش های حقوقی موجود را مرتفع نمی کنند.
در سمت دوم، به دلیل نبود مقررات روشن و نیز برخی مشکلات فنی مانند قطع شدن اینترنت، سرمایه گذاران در داخل رغبت کمتری نشان می دهند، در حالی که در دنیا، یکی از حوزه های جذاب سرمایه گذاری است.
در سمت کاربران، عدم اعتماد کاربران به امنیت داده و حفظ محرمانگی آنها در پرداخت های اینترنتی چالش عملی صنعت فین تک در ایران است، به ویژه اگر قرار باشد از طریق برنامه های اینترنتی غیر از برنامه های بانک ها صورت گیرد. هک شدن سرورها می تواند افشای حجم بزرگی از داده های کلیدی مردم را به همراه داشته باشد. علاوه بر این، احراز هویت موضوع بسیار کلیدی است، به این معنی که داده های پرداخت یک شخص تحت هیچ عنوانی در اختیار هیچ شخص غیرمجاز دیگری قرار نگیرد و در زمان پرداخت، یقین حاصل شود که پرداخت کننده واقعی همان شخصی است که داده های پرداخت متعلق به اوست. برخی مواقع نیز علت عدم استقبال از خدمات مالی مبتنی بر فناوری فقط دغدغه امنیت داده ها نیست، بلکه عدم اعتماد به ارائه دهنده خدمات یا عرضه کننده کالاست؛ مشتری تصور می کند در صورت پرداخت مبلغ، ای بسا سفارش وی اجرا نشود که نمونه عینی نیز همین دغدغه را تایید می کند. در کنار همه این دلایل، فناوری های هوش مصنوعی، رایانش ابری، داده بزرگ، رمزنگاری، بلاک چنین و یادگیری ماشین در صنعت فین تک نقش بازی می کنند که هر کدام از این عناصر، چالش های حقوقی خاص خود را دارند. در حوزه لندتک، علاوه بر چالش های فوق، قالب عقود ناظر بر وام دهی و قرض دهی محل بحث است که نباید خلاف قواعد آمره و نیز خطوط قرمز اسلامی باشد.
در هر حال به هر دلیل تاکنون مقررات گذاری مطلوبی در حوزه فین تک صورت نگرفته است و شاید یک دلیل مهم آن این است که متولیان امور، کارکرد حقوق را محدود به «عدالت طلبی» می دانند نه «نظم بخشی»؛ در حالی که حقوق هر دو شان را دارد. گاهی حق ضایع نمی شود و زیان دیده ای نیست اما هرج و مرج و تشتت خاطر ایجاد می شود که باید با ورود مقررات، آرامش را بخشید.