(کانال تلگرام، سروش و ایتا: @mashk_law)
کارگاه شماره ۱ مسایل حقوقی کسب‌و کار و تجارت الکترونیکی استارتاپی در سازمان فناوری اطلاعات ایران در تاریخ ۱۸مرداد ۱۳۹۶ برگزار شد
سی نکته حقوقی استارتاپ ها: کسب و کار و تجارت الکترونیکی
توجه: برخی از نکات خیلی کلی گفته شده است و ظرافت ها و شقوق خاص خود را دارد که در طول کارگاه به دلیل ضیق وقت امکان بازکردن و تحلیل بیشتر نبود.
دکتر طاهر حبیب‌زاده، عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف، دکترای حقوق فناوری اطلاعات و تجارت الکترونیک از انگلستان و مولف مجموعه چند جلدی «حقوق فناوری اطلاعات در حوزه حقوق تجارت الکترونیک» است.
او در این کارگاه درباره حمایت حقوقی از ایده‌های فناورانه، نکات مهم قراردادهای تیم‌سازی و مدیریت آن، دارایی‌های فکری و قوانین حاکم بر آنها، حمایت حقوقی از دستاوردها و نحوه ثبت آنها، روش‌های تجاری‌سازی دارایی‌های فکری و تاسیس پلتفرم و مسایل حقوقی آن سخنرانی کرد.
دکتر طاهر حبیب‌زاده سخنان خود را در این کارگاه این‌گونه شروع کرد: در این‌جا درباره نگاه حقوقی به ایده‌ای که به ذهن شما می‌رسد و براساس آن به دستاوردی می‌رسید که در نهایت آن را تجاری‌سازی می‌کنید، صحبت می‌کنیم.
- مهم‌ترین نکته در آغاز این است که بدانیم منشا ایده چیست؟ ایده‌ها یا مستقل هستند که از خودتان است یا دیگری (ثالث) است. وقتی منشا ایده مستقل باشد که درگیری حقوقی به صفر می‌رسد اما زمانی که ایده از دیگری است چالش حقوقی ایجاد می‌شود. ایده دیگری هم یا قانونی (مشروع) است یا غیرقانونی (غیرمشروع). غیرمشروع به این معنا که ایده را از راه غیرقانونی به‌دست آورده باشید، به این معنی که مثلا ایده را به‌وسیله دسترسی به اطلاعات شرکت رقیب یا مانند آن به صورت غیرمجاز کسب کرده باشید یا به‌طور مثال از طریق استراق سمع به‌دست شما رسیده باشد؛ منشا این ایده‌ها غیرمشروع و غیرقانونی است. مورد دیگر ممکن است قانونی و مشروع باشد به‌طور مثال استاد شما سر کلاس درس ایده‌هایی را مطرح کرده باشد.
- اما آیا ایده و منشا (قانونی یا غیرقانونی بودن) در نظام حقوقی ایران حمایت می‌شود؟ ایده در نظام‌های حقوقی، مورد حمایت قرار نمی‌گیرد. به عنوان یک موید قانونی مثلا اختراع، نتیجه فکر است و خود ایده و فکر نیست. اما اگر ایده مثلا به اختراع برسد، مورد حمایت قانونی قرار می‌گیرد.
- در نظام‌های حقوقی زمانی که می‌خواهید اختراعی را ثبت کنید، دو روش مطرح وجود دارد: یکی First to Invent و دیگری First to File. در ایران First to File ملاک است. یعنی کسی که زودتر فرم (اظهارنامه ثبت اختراع) را پر کند و به مرجع ثبت تسلیم کند که الان به صورت الکترونیکی صورت می گیرد، با وجود دیگر شرایط مخترع شناخته می شود؛ در حالی که در آمریکا کسی که زودتر اختراع کرده است، می‌تواند آن را ثبت کند. در هر صورت در هر مرحله‌ای باید مراقب ایده باشیم تا مبادا دیگران از ایده ما به اختراع برسند و راه استفاده ما از ایده خودمان را ببندند.
- نکته دیگر این است که نظام ثبت، سرزمینی است و جهانی نیست و حمایت از آن هم ملی است.
- طبق قوانین ایران اختراع باید جدید باشد، اگر پیش از این در دنیا تکرار شده باشد می تواند به عنوان دانش فنی مورد استفاده باشد اما دیگر اختراع نیست و حمایت های قانون از اختراع را نخواهد داشت. قاعده کلی در همه زمینه‌ها این است که اگر پتنت (گواهی ثبت اختراع) تحصیل شود، قانون تا ۲۰ سال از آن حمایت انحصاری می‌کند و جلوی شخصی که بخواهد کار شما را کپی برداری کند می‌گیرد اما دانش فنی مشمول چنین قانونی نیست مگر اینکه تحت عنوان اسرار تجاری از دانش فنی خود مراقبت کنید که بحث خود را دارد. اگر اختراعی ثبت نشده باشد و برای تجاری‌سازی آن اقداماتی انجام گیرد، در صورتی‌که کسی آن را ثبت کرد می‌تواند به کار خود ادامه دهد.
- در ایران ثبت اختراع قوانینی دارد: ۱- جدید باشد ۲-کاربرد صنعتی داشته باشد ۳-افشا نشده باشد و ۴- در آن ابتکار وجود داشته باشد. بنابراین اختراعات باید در سطح قانون بررسی شود و ملاک قانون است نه دیدگاه شخصی فرد.
- در حوزه اپلیکیشن‌های موبایل، قانون مانند نرم‌افزار با آنها برخورد می‌کند و به‌عنوان اختراع قبول نمی‌شود مگر اینکه شرایط خاص اختراع را احراز کنند. نرم‌افزارها در ایران به مانند نظام کپی‌رایت مورد حمایت هستند.
- قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان که از تمامی آثار ادبی شامل فیلم، موسیقی، کتاب، سخنرانی، تئاتر و … حمایت می‌کند، در بند ۱۱ ماده ۲ آن از «هر ابداع فنی» حمایت می‌کند که به دلیل نبود قانون خاص در مورد نرم افزارها برخی بر طبق این بند و این قانون نرم افزار را مورد حمایت قرار می دادند که منشا اختلافات و مشکلاتی می شد. در سال ۱۳۷۹ قانون حمایت از پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای تصویب و به عنوان قانون خاص این حوزه مطرح شد که باید محل بحث و بررسی باشد.
- بر طبق کنوانسیون پاریس که ایران هم عضو آن است، برندی که در کشوری مشهور است اجازه ثبت آن در آن کشور وجود ندارد حتی اگر مربوط به آن کشور نباشد. البته بحث علامت تجاری و مسایل حقوقی آن در کارگاه دوم اشاره خواهد شد.
- از سوی دیگر برای به نتیجه رسیدن ایده باید تیم‌سازی کنید. در این حال هم دو حالت رخ می‌دهد، یا مستقل ایده را ادامه می‌دهید که در آن صورت مساله تیم سازی برای شما پیش نمی‌آید یا تیم‌سازی می‌کنید که در آن صورت مسائل حقوقی اهمیت پیدا می‌کند. در تیم‌سازی دو نفر یا بیشتر حضور دارند. برای همین باید به چندین مورد مهم در زمینه تیم‌سازی توجه کرد که ما به اقتضای زمان به سه مورد اشاره کلی می کنیم.
- اول اینکه باید از قرارداد NDA (توافق حفظ محرمانگی) استفاده کنید به این معنا که اعضای تیم اطلاعات پروژه را به هیچ کس ندهند. متن این توافق می‌تواند به عنوان قرارداد الزام‌آور بین طرفین امضا شود و مثلا می‌توان وجه التزامی برای آن به‌عنوان جریمه در نظر گرفته شود.
- متن قراردادهای NDA کاملا خلاقانه است و و برحسب نیاز طرفین تنظیم می‌شود.
- در اینجاست که قرارداد می‌تواند کتبی یا شفاهی باشد. حتی اگر تبادلات به صورت الکترونیکی صورت گرفته باشد می تواند به قرارداد الزام آور منتهی شود. در واقع هر جا قانون، نوشته کاغذی را شرط بداند، امضای الکترونیکی هم کارکرد امضای جوهری را دارد. امروزه نظام‌های حقوقی آی‌دی‌های ایمیل را به عنوان امضا می‌شناسند و طبق قانون تجارت الکترونیک با آنها رفتار می‌شود.
- زمانی‌که بین اعضای تیم قرارداد می‌بندید باید موارد زیر را به یاد داشته باشید. تدوین محدوده حقوق و تعهد هر عضو یک نکته مهمی است.
- تامین هزینه‌هایی را که در طول قرارداد به‌وجود می‌آید، و بازپرداخت آنها را در نظر بگیرید. اگر بنیان‌گذار، سرمایه‌گذار یا شتاب‌دهنده وجود داشته باشد مبلغ و تاریخ پرداخت در قرارداد ثبت می‌شود.
- مورد مهم دیگر نحوه تقسیم دستاورد است.
- بازمهندسی سهام هم موردی است که در بحث تقسیم دستاوردها باید به آن توجه کنید. بازمهندسی سهام هم به این معناست که وقتی کار به پایان رسید، هر عضوی از تیم براساس اثرگذاری و میزان فعالیت، سهم ببرد. اگر میزان سهام با فعالیت متفاوت بود، بازمهندسی می‌شود و درصدها تغییر می‌کند. اگر میزان فعالیت افراد با آنچه که تفاهم شده بود متفاوت باشد، درصدهای سهام دوباره بین افراد و بر اساس اثر گذاری آنها تقسیم می‌شود.
- تعهدات به شتاب‌دهنده یا سرمایه گذار هم باید در قرارداد بررسی و مقررات گذاری شود.
- زمانی که بندهای مربوط به تعهد به وظیفه و نتیجه را تدوین می‌کنید، باید دقت کنید که چه مواردی در قرارداد مطرح می‌شود. برای اینکه قرارداد درست و برپایه قانون تدوین شود بهتر است که با یک حقوقدان مشورت کنید.
- در فعالیت‌ها گاهی با وجود تلاش حرفه‌ای نتیجه مورد نظر حاصل نمی‌شود. در این موارد باید قرارداد را به‌گونه‌ای تنظیم کرده باشید که بر مبنای تعهد به وظیفه تنظیم شده یا تعهد به نتیجه.
- اگر میزان سهم مشخص نشده باشد و اختلاف بین شرکا به قانون کشیده شود، قانون آن را مال مشاع می‌داند و سهام را بین شرکا به نسبت مساوی تقسیم می‌کند.
- با این حال، در تقسیم‌بندی حقوق مادی و معنوی دستاوردهای فکری باید دانست که حقوق معنوی اثر تنها به کسی که فکر کار برای اوست تعلق می‌گیرد نه به سرمایه‌گذار یا حامی. حقوق مادی متعلق به سرمایه‌گذار یا کارفرما است و او می‌تواند درباره حقوق مادی کار یا اثر و میزان سهم بردن کسی که کار را انجام داده است تصمیم بگیرد. تمامی داده‌های فکری شامل این قانون هستند و حقوق معنوی اثر یا کار، قابل انتقال نیست. بنابراین جمله «کلیه حقوق مادی و معنوی اثر متعلق به کارفرماست.» درست نیست، چون حقوق معنوی مربوط به پدیدآوردنده اثر است نه کارفرما.
- اگر در قرارداد ذکر شود کلیه اعضای تیم در قبال تعهدات مسئولیت «تضامنی» دارند، هرکدام به تنهایی به اندازه ۱۰۰ درصد دیون مسئولند.
- در متن قرارداد باید شرایطی در نظر گرفت که اگر فردی بخواهد از تیم خارج شود، باید آنها را در نظر بگیرد. دو مورد این شرایط یکی جلب رضایت بقیه شرکاست و دیگری در نظر گرفتن جریمه.
- اگر قراردادی نباشد، بر مبنای اصل لزوم قرارداد، هیچ یک از طرفین به تنهایی نمی‌تواند قرارداد را بهم بزند، قرارداد همیشه کتبی نیست و می‌تواند شفاهی باشد. البته بعضی از قراردادها حتما باید کتبی باشند.
- قرارداد خروج باید به گونه‌ای تنظیم شود که سهم فرد خارج شده از استارت‌آپ بعد از مدت تعیین شده به صفر برسد. با این حال، قرارداد، ساختار و متن ثابتی ندارد، شرایط قرارداد باید با توافق طرفین ذینفع تنظیم شود و بسته به شرایط استارت‌آپ و اعضای آن باهم متفاوت است. در هنگام تنظیم قرارداد بند‌هایی که در پایین‌تر می‌آید، بر بندهای قبلی مقدم هستند. پس بندهای نقض را در آخر قرارداد بنویسید.
- حالا اگر فردی قرار باشد در میان کار به تیم اضافه شود هم باید شرایط داشته باشد که شامل این موارد است: ۱- همه شرکا راضی باشند، ۲- مشخص شود که سهم فرد جدید از سهام چه کسانی تامین می‌شود و ۳- تعهدات فرد وارد شده مشخص شود.
- برای تجاری‌سازی قاعده کلی این است که شرکتی تشکیل دهید و اداره ثبت شرکت‌ها موظف است مجوز‌های مورد نیاز را به شما اعلام کند. در واقع مرجع شما برای دانستن مجوزها، این اداره است.
- موقعیت، تخصص، ارتباطات، مهارت، شهرت معروفیت نمی‌تواند به‌عنوان آورده در شرکت تلقی شود، چیزی می‌تواند آورده باشد که قابل توقیف باشد.
- با فرض رسیدن استارت‌آپ به دستاورد، مدل‌های تجاری سازی دستاورد در قالب یکی از موارد زیر خواهد بود:
۱- به صورت مستقل روی آن سرمایه‌گذاری کنید
۲- از هدیه/هبه/گرنت دیگران استفاده کنید
۳- از کسی قرض بدون سود بگیرید
۴- از وام با سود استفاده نکنید که رباست
۵- دستاورد را بفروشید
۶-مجوز بهره‌برداری (لایسنس) دستاورد خود را به صورت مدت‌دار به دیگری واگذار کنید
۷- به صورت مشترک شرکت ثبت کنید، به صورتی که دستاورد از شما و سرمایه شرکت از سمت دیگری باشد.
باید دستاورد قیمت‌گذاری شود تا بر مبنای قیمت آن و میزان سرمایه تقسیم سهام انجام گیرد و توصیه اکید این است که این قیمت‌گذاری باید طبق نظر کارشناس رسمی دادگستری صورت بگیرد.
(کانال تلگرام، سروش و ایتا: @mashk_law)
پایان.