وب سایت رسمی دکتر طاهر حبیب زاده

چکیده

اصول و قواعد حاکم بر ارث، سابقه ای به دیرینه بشریت دارد و هر سیستم حقوقی، با رویکرد خاص خود به آن پرداخته است. آنچه در گذر ایام در کنار اصول و قواعد حقوقی مربوطه مورد چالش قرار گرفته است، اصل ارث بری و نحوه آن در گستره قالب های جدید ماترک متوفی است. این قالب ها به انحا مختلف ظهور می کنند که در عصر امروز، توسعه فناوری یکی از علل ایجاد قالب های جدید ماترک است. اموال دیجیتالی، یک نمونه عینی است. نمونه دیگر صفحات مجازی در قالب های مختلف است که افراد می گشایند و اقسام فعالیت های تجاری یا غیرتجاری را در آن پی می گیرند. اینکه بعد از فوت مالک صفحه، چنین صفحه ای به ارث می رسد یا خیر، و دارای چه شرایط خاصی است، سوال کلیدی این پژوهش است. در این راستا، ضمن بیان اقسام صفحات مجازی و متعلقات آن، با روش تحلیلی-توصیفی سوال اصلی و فروعات آن از کیفیت اثر بری تبیین و تحلیل می شود و نتایج آن در گستره صفحات شبکه اجتماعی اینستاگرام و با در نظر گرفتن مقررات خاص حاکم بر این شبکه اجتماعی از سوی ارائه کنندگان آن، مطرح گردیده و پاسخ مقتضی عرضه می شود و در پایان پیشنهاداتی به سیستم حقوقی ایران ارائه می گردد.

کلمات کلیدی: ارث بری، حقوق ارث، اموال دیجیتال، صفحات مجازی، شبکه های اجتماعی، اینستاگرام

۱. مقدمه

موارد قابل تقسیم از ماترک انسان، نحوه تقسیم آن، دامنه ارث بران و طبقه بندی تقدم و تاخر آنان در صف ارث بری، از دیرباز مورد بحث و موضوع مقررات گذاری در هر جامعه انسانی بوده است که با ظهور سیستم های حقوقی به سبک امروزی، قالب منظم تری یافته است. در این میان، ادیان مختلف در هر دو بخش اصول کلی حاکم بر ارث و فروعات آن، علی رغم برخی اشتراکات، به صورت متفاوت به موضوع نگاه کرده اند. شریعت اسلام نیز که زیربنای حقوق برخی جوامع اسلامی است، به موجب آیاتی از قرآن کریم در سوره مبارکه نساء، چارچوب کلی نحوه ارث بری را مشخص کرده است، بدون اینکه به اقسام ماترک بپردازد؛ موضوعی که مصادیقی از آن محل بحث در این پژوهش است. در حقوق ایران که بایست مبتنی بر شریعت اسلام باشد، در همین اواخر، تحولات قابل توجهی در باب مقررات ارث، بخش زنان، رخ داده است که نشان می دهد همچنان نمی توان شاهد پایان نزاع ها در فروعات مسائل ارث شد.
از نزاع های نوین با گذر از دوران سنتی (قبل انقلاب صنعتی)، یکی ناظر بر تنوع قابل توجه کمی و کیفی دارایی های افراد است. در حدود دو قرن گذشته، انقلاب صنعتی، نوآور این تنوعات بود و بعد از آن، انقلاب اطلاعاتی زمینه ساز این تحولات شد. نکته این است که ارث بری از اموال سنتی مانند املاک و اموال منقول از ذهب و فضه، انعام، احشام و البسه، که ماهیت فیزیکی دارند، قواعد روشن و تمرین شده خود را داشت. تحولات صنعتی که با ابداعات و اختراعات بود، چالش های جدی را ایجاد کرد؛ در کنار اینکه قالب های متنوع با ماهیت فیزیکی اموال را توسعه داد و تنوع بخشید و در برخی زمینه ها، با فناوری عجین کرد، چالش حقوقی «کیفیت به ارث رسیدن اموال فکری» را پیش رو نهاد.
در ادامه، توسعه های نوین فناورانه در نیم قرن اخیر، اموال با ماهیت غیرمادی را ابداع کرد و موجب چالش در مباحث حقوق اموال و مالکیت شد، مانند چیستی شناسی موجودیت های دیجیتالی و تامل در مالیت آنها. حقوق ارث نیز از این تحول در امان نماند، چرا که حقوق اموال و مالکیت ارتباط تنگاتنگ با مباحث حقوق ارث دارد. در این راستا، پس از ترسیم مصادیق ماترک و اصول و قواعد کلی حاکم بر ارث بری از آنها، با نظر به اینکه امروزه افراد کثیری دارای صفحات مجازی هستند که در قالب های گوناگون و با فعالیت های مختلف از کسب و کار و تجارت تا ارتباطات شخصی مورد بهره برداری قرار می گیرد، این سوال که پیشینه ای در حدود دو و نیم دهه دارد (از زمان رایج شدن صفحات مجازی در قالب وب سایت در حوالی سال ۱۹۹۵ میلادی)، بدون اینکه سابقه پژوهشی درخوری داشته باشد، چنین مطرح می شود که آیا صفحات مجازی در قالب های مختلف (وب سایت، پیام رسان، شبکه اجتماعی) به عنوان دارایی های غیرمادی افراد، که در دوران حیات شان، متعلق به آنان بوده است، پس از فوت صاحبان صفحات به مانند سایر اموال و در ردیف آنها به ارث می رسند یا خیر؟
نظر به اینکه هر صفحه مجازی از نظر تحلیل فنی دارای عناصر متعدد از جمله رمز عبور، محتوی صفحه و نیازمندی های فنی مانند هاست و نرم افزار است که صفحه به مدد آنها راه اندازی می شود، بررسی امکان ارث بری از چنین صفحات و نیز شیوه به ارث رسیدن آنها، یعنی آنچه که به عنوان صفحه مجازی به ارث می رسد، یک ضرورت است که به عنوان یک سوال مبتلابه در عصر امروز که عموم مردم با آن درگیر هستند، قابل طرح است؛ موضوعی به ظاهر ساده ولی با ابعاد پیچیده و آمیخته با مباحث فنی و درگیر با چند حوزه از حقوق. برای عینی سازی بحث، رویکرد مقررات حاکم بر شبکه اجتماعی پرمخاطب اینستاگرام بررسی می شود که در زمان نصب نرم افزار (اپلیکشین) آن،‌ پیش نهاده می شود.
این اثر یک پژوهش بنیادین و در عین حال کاربردی محسوب می شود که تلاش می کند با رویکرد تحلیلی با جنبه های توصیفی، به صورت کیفی و با استفاده از داده های کتابخانه های در حدی که برای اداره پژوهش لازم باشد، طرح بحث کند و از مطالعه موردی برای تبیین بهتر مساله بهره برد. نظر به اینکه فاقد سابقه پژوهش تفصیلی درخور با این رویکرد در حقوق ایران و حتی در سیستم های حقوقی پیشرو، تا جایی که مطالعه شده است، می باشد، می تواند برای توسعه ادبیات حقوق فضای مجازی مدد رساند.

برای دریافت متن کامل این مقاله، فایل پیوست را دانلود فرمایید.