وب سایت رسمی دکتر طاهر حبیب زاده

دکتر طاهر حبیب زاده

• دکتری حقوق فناوری اطلاعات انگلستان
• عضو هیات علمی دانشکده حقوق دانشگاه امام صادق (ع)
• آی. دی. تلگرام و اینستاگرام: @drtaherhabibzadeh
  اولین بار اصطلاح «اینترنت اشیاء» را «کوین اشتون» در یک سخنرانی به سال ۱۹۹۹ میلادی ضرب می کند. او در این سخنرانی اظهار می دارد:
  امروز رایانه ها و بنابراین اینترنت، از لحاظ اطلاعات تقریبا به طور کامل به انسان ها وابسته اند. نزدیک به حدود ۵۰ پیتابایت (یک پتابایت برابر با ۱۰۲۴ ترابایت است) از داده هایی که از طریق اینترنت در دسترس است ابتدا از طریق انسان ها با عمل تایپ کردن، فشار دادن یک دگمه ثبت، گرفتن یک عکس دیجیتالی یا اسکن کردن یک بارکد ایجاد و گرفته شده است. مشکل این است که مردم زمان، توجه و دقت محدودی دارند. همه اینها به این معنی است که آنها در تحصیل داده ها درباره اشياء دنیای واقعی خیلی خوب نیستند. اگر ما رایانه هایی می داشتیم که همه چیز را می دانستند آگاهی در مورد اشياء با استفاده از داده هایی که آنها بدون هیچ کمکی از ما گردآوری می کنند، ممکن می شد و ما قادر می شدیم هر چیزی را رصد کنیم و بشماریم و در حد بالایی اتلاف، ضرر و هزینه را کاهش دهیم. ما می توانستیم بدانیم چه زمانی اشياء نیازمند جایگزین، تعمیر یا یادآوری هستند و اینکه آیا همچنان تازه هستند یا وضعیت عالی خود را پشت سرگذاشته اند.
  وی نمونه اولیه اینترنت اشیاء را در فناوری «شناسایی فراکانس ها (امواج) رادیویی» به کار رفت. فناوری RFID کمک می کند تا بین یک تگ (tag) یا شناسه که به یک کالا یا هر چیز دیگری متصل شده است و یک شناسه خوان (reader) ارتباط برقرار شود و اطلاعات محمول در شناسه، دریافت گردد. فرض کنید وارد یک فروشگاه می شوید و کالاهای سبد خرید شما از طریق بارکد خوان نزد صندوق دار، شناسایی و در مانیتور جلوی وی نمایش داده می شود و فاکتور خرید صادر می گردد. در یک حالت پیشرفته، به همراه سبد کالا از در فروشگاه خارج می شوید بدون اینکه صندوق دار، بارکدخوانی کند و در عین حال فاکتور فروش شما صادر می شود. در این روش، با فرستادن امواج رادیویی به سبد خرید و اخذ اطلاعات تگ های هر یک از کالاها در آن واحد و با سرعت کلیه اطلاعات لازم برای صدور فاکتور سریعا اخذ می شود. در این روش به جای شناسه ای به نام بارکد، از فناوری RFID استفاده می شود. این فناوری موجب افزایش کارآمدی، کاهش خطا در ورود اطلاعات و عدم نیاز به نیروی انسانی است به ویژه زمانی که کار حجیم و در عین حال ساده باشد. در واقع فناوری اینترنت اشیاء به مانند فناوری RFID عمل می کند و به همه آنچه در دور و بر است اجازه می دهد با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و همدیگر را بشناسند.
  بدیهی است که اینترنت اشیاء یا چیزها (به اختصار انگلیسی: IOT) پس از ظهور اینترنت ظهور کرده و فاقد سابقه طولانی است. ظاهر عبارت چندان معنادار و مفهوم رسان نیست؛ خواننده تصور می کند که اشیاء مانند میز و صندلی و کتاب دارای اینترنت است. لکن واقعیت آن ناظر است به اینکه اشیاء از طریق اینترنت به هم مرتبط می شوند. سیستم GPS خودرو که در زمان سرقت رفتن آن، می توان مکان آن را شناسایی کرد، نمونه ای ساده از اینترنت اشیاست. بدیهی است که برای برقراری این ارتباط، لازم است آن اشیاء قابلیت ارتباط گیری با موجودیت های دیگری را دارا باشند. کتابی که فاقد این ویژگی است و چیزی جز چند گرم کاغذ و جوهر نیست، چگونه می تواند در این فضا بحث شود؟ پس همه اشیاء در این گسترده وارد نمی شوند. به عنوان مثال ساده، وقتی از طریق گوشی همراه با تلویزیون ارتباط برقرار می کنید و به کمک یک نرم افزار، گوشی تبدیل به کنترل تلویزیون می شود، نوعی اینترنت اشیاء ایجاد شده است. لکن اگر در همین مثال دقت شود، خود ساختمان فیزیکی موبایل با قالب فیزیکی تلویزیون ارتباط برقرار نمی کند، بلکه نرم افزاری که در آن نصب شده است با حس گرهای تلویزیون که قابلیت ارتباط گیری را دارند، ارتباط برقرار می کند. در نتیجه، در عبارت «اینترنت اشیاء» به دلیل ظهور «شیء» در یک موجودیت مادی، لزوما ارتباط اینترنتی دو یا چند چیز فیزیکی که دارای وجود مادی هستند، نیست، بلکه در واقع موجودیت های مجازی که در داخل موجودیت های فیزیکی قرار دارند، باهم ارتباط می گیرند و در ظاهر ارتباط بین دو چیز فیزیکی تصور می شود. به همین دلیل و برای اجتناب از انتقال ناصحیح مفهوم،‌ شاید بهتر باشد به جای «اینترنت اشیاء» از عبارت «اینترنت چیزها» یا حتی به تعبیر دقیق تر از «اینترنت موجودیت ها» استفاده شود (نباید با «اینترنت همه چیز» اشتباه کرد که در ادامه مطرح می شود).
  در هر حال، توسعه اینترنت اشیاء در هر زمینه ای می تواند موجب هوشمند سازی و تسهیل جریان زندگی شود؛ از مراقبت و سلامت هوشمند، حمل و نقل هوشمند در سطح کوچک تا ایجاد شهر هوشمند در مقیاس کلان قابل استفاده است. در این زمینه، در سال ۲۰۱۶ میلادی شرکت بزرگ مخابراتی SK Telecom کره جنوبی از ارائه یک سری خدمات بر پایه اینترنت اشیاء در سطح ملی خبر داد که از مزایای آن، روشن کردن لامپ خیابان ‌ها در مسافت‌ های دور و دور از دسترس، پیش بینی آب و هوا، خدمات GPS، تشخیص نشست گاز و آب، تشخیص و شناسایی سرقت رفتن اشیاء، رصد کردن محل موبایل جامانده یا سرقت رفته، شناسایی موقعیت افراد با استفاده از ساعت مجهز به اینترنت اشیا است. همین شرکت در یکی از پروژه های خود در حوزه سلامت گاوها، از اینترنت اشیاء استفاده کرده است و نتیجه آن افزایش کیفیت زندگی گاوها، میزان و کیفیت شیردهی و گوشت دهی آنهاست که درآمد گاوداران را نیز افزایش می دهد. با این توضیح که برای این منظور یک سخت افزار IOT به نام LiveCare در یک کپسول جاگذاری شده و در شکم گاو کاشته می شود تا به طور مستمر به گردآوری داده اقدام کند. داده های حاوی دمای بدن گاو و بقیه علایم حیاتی به مانیتور گاودار مخابره می شود و در صورت شروع علائم بیماری، فورا تشخیص داده شده و پیشگیری می شود. حتی برای پیش بینی زمان زایش گاو نیز به کار می رود! نظر به اینکه این وسیله در یک جای بسیار استراتژیک از بدن گاو، کاشته می شود از عوامل بیرونی بی تاثیر می ماند و داده های دقیق تری را تولید می کند. در نمونه عینی دیگر، فردی در ایالت تگزاس آمریکا، به طور ناگهانی غش کرد و بر روی زمین افتاد. در این هنگام ساعت اپل (Apple watch) سریع و به طور اتوماتیک با پلیس تماس گرفت و با رسیدن نیروهای امدادی باعث نجات وی شد. این ساعت پس از متوجه شدن کاهش ناگهانی ارتفاع در اثر سقوط و همچنین چک کردن نبض فرد، متوجه این خطر شده بود (به نظر نگارنده این مثال، در عین حال می تواند نمونه ای از «اینترنت همه چیز» باشد). به عنوان مثال دیگر، با استفاده از سنسورهای رطوبت در امور کشاورزی، می توان با دریافت درجه رطوبت نقاط مختلف زمین از طریق سنسورها در ساعات مشخصی، زمان نیازمندی زمین به آب را متوجه شد و دستور باز شدن کانال آب را برای آبیاری صادر کرد. در ایتالیا اندازه گیری هوشمند از سال ۲۰۰۱ میلادی مورد توجه قرار گرفته و در اندازه گیری مصرف برق و آب و گاز به همراه سوئد در بین کشورهای اروپا پیشتاز محسوب می شوند. در شهر گروتامر ایتالیا لامپ‌ های کنار ساحل به سنسورهایی مجهز هستند که میزان پارازیت تلفن‌های همراه را اندازه‌گیری کند.
  با توجه به نکات فوق، از کارکرد اصلی اینترنت اشیاء، کاهش دخالت انسان است که می تواند موجب افزایش بهره وری، افزایش دقت در عین سرعت و کاهش هزینه ها باشد و نیز فعالیت ها طبق برنامه زمان بندی پیش برود. فرض کنید در یک کارخانه ماشین سازی، به جای اینکه انسان ها کار کنند، یک سری دستگاه های ربات هوشمند به کار گرفته شوند. هر دستگاهی شرح وظایف خود را داشته باشد. وقتی کار خود را انجام داد، به شبکه مرکزی که رصد کننده و ناظر فعالیت ربات هاست و خود این شبکه نیز الکترونیکی است، اطلاع می دهد؛ شبکه کار ربات را چک می کند و اگر کار درست انجام شده باشد، به رباط بعدی دستور دهد تا رسالت خود را آغاز کند و بدین ترتیب، این ربات ها هستند که خودرو را می سازند نه آدم ها.
  عبارات دیگری که در این فضا مطرح اند و تفاوت هایی با اینترنت اشیا دارند، عبارتند از:
  ۱. Machine to Machine ~ M2M: یک دستگاه را به دستگاه دیگر وصل می کند یعنی یک رابطه خطی بین دو دستگاه ایجاد می کند و در صنعت مخابرات کاربرد دارد. این فناوری را می توان زیر مجموعه اینترنت اشیاء نامید.
  ۲. Industrial Internet of Things: ناظر بر ارتباطات دستگاه ها در فضای صنعتی است و دامنه اینترنت اشیاء وسیع تر از آن است.
  ۳. Internet of Every things ~ IoE: علاوه بر ارتباط بین اشیاء یا دستگاه ها (که در اینترنت اشیاء مطرح است)، ارتباطات بین افراد و دستگاه ها، افراد با افراد و داده ها با افراد یا با هر موجودیت دیگر بواسطه ابزارهای فناوری را در بر می گیرد. در واقع، IoE ارتباط اطلاعاتی مردم، فرآیندها، داده‌ها و اشیاء است. وقتی فرد وارد سالن می شود و حرکت می کند و لامپ ها به صورت خودکار روشن می شوند و با خروج فرد، خاموش می گردند، فرآیندی است که در دامنه اینترنت همه چیز قرار می گیرد.
  از نظر حقوقی، چالش های جدی اینترنت اشیاء عبارتند از: خطر تهدید سلامت جانی افراد به دلیل هک سیستم ها یا اشیاء در ارتباط باهم و دادن دستوری خلاف واقع به آنها یا عدم عملکرد صحیح آنها، که می تواند خسارات غیرقابل جبرانی را به بار آورد. تصور کنید که به یک هوایپما دستور داده شده باشد در صورتی که فشار هوا به عدد خاصی رسید، به اندازه مشخصی اوج بگیرد (ارتباط سنسور فشار هوا با دستگاه اوج دهنده هوایپما). اگر در سنسور فشار هوا ورود غیرمجاز شود و به غلط وانمود گردد که فشار هوا بالاست، معلوم است که خطر بسیار بزرگی هوایپما و سرنشینان آن را تهدید می کند. نقض حریم خصوصی افراد، دغدغه دیگری است که برای این منظور ابتدا باید دایره حریم خصوصی تعریف شود (که در حقوق ایران، مفهوم تعریف نشده ای به حساب می آید) و سپس برای ایجاد اعتماد و امنیت روانی در افراد جامعه، استاندارهای حریم خصوصی تعریف و در سطح بالایی مدنظر باشد. عدم حفظ محرمانگی داده ها نگرانی بعدی است. در اینترنت اشیاء حجم بزرگی از داده ها تولید و مخابره می شود. ای بسا داده هایی که از طریق سیستم های اینترنت اشیاء جمع آوری می شود از طریق هکرها یا کارخانه های سازنده اشیاء درگیر در شبکه اینترنت اشیاء یا دستگاه هایی که برای هماهنگی اشیاء داخل یک شبکه اینترنت اشیاء به کار می روند، در اختیار دیگران قرار گیرد. مالکیت های داده هایی که تولید می شود، بحث دیگری است. داده ها متعلق به کیست؟ مالکیت فکری داده هایی که توسط ابزارها تولید می شود با کیست؟! تولیدکننده ابزارها، پدیدآورنده است یا به کار گیرنده؟ البته فناوری بلاک چین می تواند یک سری از نگرانی ها و خطرات احتمالی را از بین ببرد اما قطعا تمامی نگرانی ها را نمی تواند به صفر برساند. بنابرگزارشی که کمیسیون اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۴ میلادی در خصوص رویکرد اتحادیه نسبت به اینترنت اشیاء منتشر شد:
  خدمات و اپلیکیشن های اینترنت اشیاء می تواند با کارآمدتر کردن، شاداب تر کردن، امن تر کردن، هوشمند تر کردن و راحت تر کردن جامعه ما مزایای اجتماعی زیادی داشته باشد؛ اما این مزایا غالبا با چارچوب های حقوقی و مقررات گذاری هنور هم در یک یا چند کشور عضو اتحادیه اروپا مسدود شده است. پیشنهاد این است که یک نگاه تعادلی بین مزایای توسعه فناوری های جدید و خطرات متصور و مسائل بالقوه آن حاصل شود. اعتماد، امنیت و حریم خصوصی ابعاد مهم IOT به حساب می آیند که باید تضمین شوند تا پذیرش حداکثری آن در جامعه حاصل شود.
  بنابر وب سایت رسمی اتحادیه، تا سال ۲۰۲۱ میلادی، اتحادیه فقط در حوزه پژوهش، نوآوری و توسعه مرتبط با اینترنت اشیاء حدود ۵۰۰ میلیون یورو سرمایه گذاری می کند. در ایران فعلا قانون خاصی در این باره وضع نشده است و عمدتا بایست از موجودی حقوق سنتی برای پاسخگویی بهره برد. لکن جا دارد از سند «الزامات حاکم بر اینترنت اشیاء در شبکه ملی اطلاعات» مصوبه جلسه پنجاه و سوم مورخ ۱۳۹۷/۰۷/۳۰ شورای عالی فضای مجازی، یاد شود که مصوبات آن در حکم قانون است

کلیه حقوق این اثر برای دکتر طاهر حبیب زاده محفوظ است. بازنشر صرفا با بیان دقیق منبع مجاز است والا غیرقانونی و خلاف شرع است.