امروزه کمتر کشوری در جهان است که با همه توان برای جذب سرمایه گذاری نکوشد. رقابت و مسابقه ای بی امان برای جذب سرمایه خارجی در جریان است که توفیق درآن نه تنها از دیدگاه دولتمردان که حتی از دید شهروندان عادی نیز بازتاب مقبولیت سیاست ها و جذابیت فضای اقتصادی و سیاسی است. این رقابت در میان کشورهای در حال توسعه با توجه به لزوم دستیابی سریعتر به توسعه و کمبود منابع مالی بیشتر است و در نتیجه درپی جذب انواع سرمایه ها برای رسیدن به رشد و توسعه اقتصادی هستند. یکی از مهمترین عوامل رشد و توسعه سریع کشورهای آسیایی جنوب شرقی موسوم به ببرهای آسیا همچون سنگاپور، مالزی، کره جنوبی توانایی آنان در جذب سرمایه گذاری های خارجی بوده است. این نکته هم بایست در ذهن باشد که در هر کشوری برخی از زمینه های جذب سرمایه خارجی مهمتر از برخی از زمینه های دیگر است. به عنوان مثال، در ایران به دلیل نقش حیاتی صنعت نفت در اقتصاد، نیازمند بودن این بخش اقتصادی به منبع مالی فراوان برای انجام پروژه های نفتی و به دلیل ناکافی بودن منابع مالی داخلی، تلاش گسترده ای برای جذب سرمایه گذاری خارجی انجام می شود. سرمایه گذاری در صنعت نفت در دو بخش بالادستی و پایین دستی صورت می گیرد. در بخش پایین دستی مشکل قانونی چندانی وجود ندارد، لکن در بخش بالادستی به نظر می رسد وضعیت سرمایه گذاری در آیینه اسناد و قوانین قدری مبهم است. در این نوشته به این موضوع خواهیم پرداخت.
1. ویژگی ها سرمایه گذاری در بخش بالادستی
سرمایه گذاری در بخش بالادستی نفت و گاز از ویژگی های خاصی در مقایسه با سایر فعالیت های اقتصادی برخوردار است. عمده ویژگی ها به این شرح است:
- موضوع قراردادهای نفتی بالادستی فعالیت در اکتشاف، توسعه و بهره برداری منابع نفتی است. به همین دلیل باید توجه کرد که صرف فعالیت در بخش بالادستی به معنی قرارداد نفتی بالادستی نیست. مانند فعالیت های شرکت مهندسی و ساخت تاسیسات دریایی که در بخش بالادستی فعالیت می کند، اما قرارداد فعالیتش یک قرارداد نفتی بالادستی نیست، چرا که مسئولیت پروژه نفتی برای تولید و بازدهی نفت یا عدم آن بر عهده شرکت دیگری است.
- قالب قراردادهای بالادستی قالب های خاصی است مانند قرارداد مشارکت در تولید (PSC) که عمدتا در نفت به کار می روند، و قراردادهایی مثل بیع متقابل که باز در نفت کاربرد بیشتری دارند، هر چند در دیگر صنایع هم می توان به کار برد. کل قالب های قراردادهای نفتی بالادستی را می توان در سه عنوان نام برد: قراردادهای خدماتی (مثل بیع متقابل)، مشارکت (در تولید یا سرمایه گذاری)، امتیازی.
- حجم سرمایه گذاری در بخش بالادستی بسیار بالاست به طوری که هیچ سرمایه گذاری دیگری که این اندازه محتاج منبع مالی قوی باشد نمی توان تصور کرد. به عنوان مثال، برای توسعه یک میدان نفتی برای تولید صد هزار بشکه نفت در روز چیزی حدود سه الی چهار میلیارد دلار بودجه لازم است. هزینه های دیگری مانند تاسیس خطوط لوله برای انتقال نفت و گاز تولیدی بایست اضافه شود. علاوه بر این، در صورت حصول نفت، با گذر زمان به دلیل افت تولید در نتیجه کاهش فشار مخزن در اثر برداشت، بایست برای جبران افت سرمایه اضافه ای برای افزایش تولید و بهبود تولید هزینه نمود. کاهش تولید در اثر افت سالیانه حدود 7 الی 10 درصد است. علاوه بر این، برآورد کردن خواسته اسناد بالادستی در حوزه نفت نیز هزینه بردار است. به عنوان مثال ماده 125 قانون برنامه پنج ساله پنجم توسعه کشور در بند الف آن مقرر کرده است که: در سال 1389 تولید روزانه نفت خام 4 میلیون بشکه نفت بوده است برای رسیدن به 5.3 میلیتون بشکه نفت در روز باید حدود 150 الی 200 میلیارد دلار سرمایه گذاری انجام گیرد. تامین این سرمایه با خود در آمدهای نفتی ممکن نیست. بخش خصوصی داخلی هم توان تامین بخش عظیمی از این سرمایه لازم را ندارد. لذا تشویق بخش خصوصی خارجی برای سرمایه گذاری در حوزه نفتی و برآورد حاجات یک امر ضروری است. این موضوع نقش سیاست گذاری و قانونگذاری درست در حوزه نفت را برای جذب سرمایه گذاری خارجی به وضوح نشان می دهد.
- سرمایه گذاری در بالادستی از ریسک بالایی برخوردار است. گاهی میلیون ها دلار سرمایه برای اکتشاف یک میدان نفتی صرف می شود، اما در عمل میدانی کشف نمی شود یا اگر کشف می شود بهره برداری از آن توجیه اقتصادی ندارد. این عدم توجیه یا در زمان بهره برداری قابل تصور است و یا بعدا به دلیل نوسان منفی ناگهانی قیمت نفت رخ می دهد. علاوه بر این، رفتار عملیاتی بر روی مخازن نفتی بر میزان تولید از آن اثر می گذارد و اگر تصمیمات اشتباهی اخذ شود، جبران ناپذیر خواهد شد. پیمانکاری که به طور صحیح و اصولی میدانی را توسعه نمی دهد در طول زمان بخش قابل توجهی از نفت و گاز میدان از دست خواهد رفت. لذا بایست سابقه، تکنولوژی و مدیریت شرکتی که قرار است در میادین نفتی فعالیت کند بررسی شود.
- فناوری و دانش به روز برای توسعه میادین نفت و گاز از دیگر ویژگی های فعالیت در بخش بالادستی است. بدیهی است که اهمیت فناوری البته منحصر در فعالیت های نفتی نیست، منتها با توجه به حجم وسیع فعالیت های نفتی، فناوری نقش خود را بیشتر نشان خواهد داد. به عنوان مثال، اگر فناوری پیشرفته ای به کار گرفته شود می توان میزان برداشت از مخازن نفتی را افزایش داد و در نتیحه درآمد حاصل از فعالیت را بالا برد. امروزه کشور عراق با استفاده از فناوری های پیشرفته کشورهای غربی میادین مشترک خود با ایران را گسترش می دهد. کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز از این امکان بی بهره نیستند.
ادامه در فایل پیوست