دکتر طاهر حبیب زاده
عضو هیات علمی دانشکده حقوق، دانشگاه امام صادق علیه السلام
آی.دی تلگرام و اینستاگرام: @drtaherhabibzadeh
۱. حسب آنچه تاکنون بنده پژوهش کرده ایم، معنی «علم» و «دانش» یکی است، اولی عربی و دومی فارسی است و هر دو مترادف اند. عالم در عربی همان دانشمند در فارسی است. مطالبی که در تفاوت آن دو گفته می شود تقریبا خالی از فایده است. اینکه می گویم «تقریبا»، برای اینکه برخی تفاوت های احتمالی محل تامل را رد نکرده باشم.
۲. اما معنی دقیق و درست «دانش» یا همان «علم» عبارت است از «آگاهی یا شناخت حقیقی از هستی» (هستی هم شامل انسان است و هم هر آنچه غیرانسان)، نه آن آگاهی و شناختی که حقیقتی ندارد و بعدا به طور کلی یا جزئی مورد انکار واقع یا اصلاح می شود. با این حساب، نظر به اینکه خیلی مواقع یافته های امروز بشری بعدا مورد اصلاح و حتی انکار واقع می شود، همیشه علم و دانش واقعی او از آنچه که وانمود می شود، کم است. مثلا زمانی می گفتند زمین مرکز هستی است، بعدا کشف شد که خورشید مرکزیت دارد. لذا بخشی از آگاهی بشر نقض و باطل شد. از این منظر، دانش در مقابل جهل قرار دارد و دانش بشر بسیار اندک است و دایره جهل او بسیار فراخ؛ که فرموده اند: تا بدان جا رسید دانش من / که بدانم همی که نادانم (منتسب به ابوعلی سینا).
تعریف فوق عمدتا علومی مانند پزشکی و فیزیک را شامل می شود. اولی شناخت انسان و هر آنچه شباهت هایی به انسان دارد، مانند حیوانات، و دومی شناخت جهان پیرامون انسان را مورد بررسی قرار می دهد.
۳. اما در دنیای علمی امروز، به اعتباریات هم علم و دانش اطلاق کرده اند. مثلا کسی را که واژه شناس و ادیب است، اگر زبردست باشد، عالم ادبی یا دانشمند ادبی نام می نهند. در حالی که واژه ها زمانی در گذشته توسط کسی وضع و جعل شده است که خود بشر است. اینکه به یک ثمره درخت با مزه و رنگ و شکل خاصی، سیب گفته می شود، محصول «آگاهی یا شناخت از هستی مبتنی بر حقیقت» نیست، بلکه قراردادی است که بشر توافق کرده است نام آن را سیب بگذارند تا از بقیه ثمرات درختی تمیز داده شود.
۴. «تقریبا» همه قواعد حقوقی، اعتباریات هستند نه دانش به معنی دقیق آن که همان آگاهی حقیقی از هستی است. اینکه معامله فضولی غیرنافذ است، چه ارتباطی به آگاهی حقیقی از هستی دارد؟ اینکه مجازات سارق، قطع ید است در برخی شرایط، یا نکاح بدون اذن ولی محل تردید است، یا داشتن تابعیت از حقوق بشر است، چه ربطی به آگاهی و شناخت حقیقی از عالم هستی دارد؟ با این حساب، حقوق علم به معنی واقعی آن نیست بلکه، در بهترین حالت، اگر علم تلقی شود، علم اعتباری است یعنی آگاهی هایی که خود بشر ساخته است بدون اینکه ریشه ای در آگاهی حقیقی از هستی داشته باشد.
بلی، ممکن است مصداق های بسیار نادری از قواعد حقوقی یافت شود که حالت کشف و آگاهی حقیقی از عالم هستی کند، مانند اینکه ازدواج همزمان با دو خواهر ممنوع است، ریشه در روانشناسی انسان دارد که عملا رقابت نانوشته بین دو خواهر در ارتباط با شوهر واحد و جلب وی از یک طرف، و محبت و کشش ذاتی دو خواهر به هم از طرف دیگر، نوعی تضاد رقابت-محبت ایجاد می کند که مانع از یک زندگی انسانی معمول برای هر دو خواهر می شود، و لذا ممنوع اعلام شده است.
۵. البته بین «علم و دانش» و «اطلاعات» می توان تفاوت قایل شد. اطلاعات یعنی هر آنچه بشر به آن مطلع و آگاه است و دایره وسیع تری از علم و دانش او دارد. اینکه امروز بفهمم «علی از سفر آمد» یا فلان اتفاق رخ داد، جزء «اطلاعات» من است، اما نام علم و دانش نمی توان بر آن نهاد. اما اگر امروز بفهمم «ماه بر جزر و مد دریاها اثر دارد»، به یک شناخت و آگاهی حقیقی از هستی دست یافته ام و در دایره علم و دانش من قرار می گیرد. که گفته شد دایره علم و دانش در زمان ما به اعتباریات نیز تسری داده شده است و صرفا ناظر به کشف صحیح از هستی، نیست.
۶. تفاوت «علم با فناوری» در ترکیب «علم و فناوری» در این است که علم، آگاهی مبتنی بر حقیقت است که حالت نظری و انتزاعی دارد و فناوری تبدیل این آگاهی به کاربرد است. به عبارت دیگر، در فناوری، علم حالت مادی پیدا می کند و در عمل قابل استفاده می شود. هدف از فناوری، تسهیل زندگی بشر و پول در آوردن است!
حال آیا علوم انسانی اسلامی داریم یا خیر، و آیا حقوق، علم اسلامی است یا خیر، موضوع پست دیگری است که انشالله خواهد آمد.
پی نوشت: گمان می کنم برخی از نویسندگان که در بین آنها برخی شان اندیشمند هستند نه همه شان، در تبیین واژه ها، کار را بر خود و بر مخاطب سخت کرده اند. مسایل ساده را خیلی گنگ و تئوریک گفته اند. در نهایت، مقصود اصلی پوشیده مانده است. ساده بنویسیم. وقت مخاطب ارزش دارد!
◀️کانال تلگرام و اینستاگرام ؛ مشک حقوق: @mashk_law
