چند مدتی است که اعتراض به قرار دادن سقف پذیرش برای وکالت در ایران موضوع بحث اهالی حقوق است. قابل انکار نیست که برای ورود به هر شغلی لازم است شرایط خاصی احراز شود. این شرایط گاهی حرفه ای است و معقول، و گاهی سلیقه ای و جناجی و خلاف منطق. وکالت هم یک حرفه است و مستثنی از این قاعده نیست. لکن برخلاف مشاغل دولتی که تعداد پست های سازمانی در آن مشخص است، وکالت از چنین ویژگی برخوردار نیست و به مانند مشاغل آزاد میزان متقاضی دایما در نوسان است. به گفته مسئولان قضایی ایران حدودا تعداد ۱۵ میلیون (دقت کنید: ۱۵ میلیون) پرونده در محاکم قضایی ایران وجود دارد. اگر قرار باشد طرفین همه این پرونده ها از وکیل بهره ببرند حساب کنید که چه تعداد وکیل در کشور لازم است!
در یک حساب ساده، اگر قرار باشد به اعضای هر ۱۰ خانوار در ایران یک وکیل داشته باشیم، با توجه به اینکه تعداد خانوار در ایران در سرشماری سال ۱۳۹۵ به بالای ۲۴ میلیون خانوار رسیده است، باید حدود ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر وکیل داشته باشیم. در حالی که به گفته رییس کانون وکلای کشور، حدود ۵۰ هزار وکیل در سطح کشور فعالیت می کنند! یعنی حدودا به ازای به هر ۵۰۰ خانوار در ایران یک وکیل داریم. به عبارت دیگر، به ازای هر ۱۶۰۰ نفر در ایران یک وکیل داریم. آیا این نسبت غیرمعقول نیست؟ و آیا لازم نیست که ظرفیت پذیرش وکلا در ایران افزایش یابد؟ اگر همین نسبت را در مورد تعداد پزشکان حساب کنیم، بالای ۲۰۰ هزار نفر در ایران عضو سازمان نظام پزشکی کشور هستند که نسبت آنها ۴ برابر وکلاست.
مضاف بر موضوع تعداد جمعیت و آمار پرونده های قضایی در ایران، اساسا ظرفیت گذاری غیرمعقول برای این حرفه هیچ منطقی ندارد. فرض کنید شخصی که دارای مدرک کارشناسی حقوق است و دارای صلاحیت علمی و اخلاقی لازم است بتواند به راحتی پروانه وکالت بگیرد. چه اتفاقی به ضرر نظام وکالتی کشور خواهد افتاد؟ هیچ! اگر خوب کار کند، اعتباری است برای سیستم وکالتی کشور. اگر خوب عمل نکند، مشتریان خود را از دست می دهد و در بین همکاران وجهه منفی کاری پیدا می کند که به ضرر خودش خواهد بود.
ما معتقد نیستیم که هیچ پیش شرطی برای ورود به حرفه وکالت نباشد به طوری که هر دارنده مدرک کارشناسی حقوق بتواند وکیل شود، اما باید شرایط کلی معقول باشد. منظور ما از شرایط معقول فقط در سیستم وکالتی نیست بلکه در کل سیستم حقوقی کشور است که شامل دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی، دستگاه قضایی و سیستم وکالت است. اگر قرار باشد شرایط اخذ پروانه وکالت ساده تر شود لازم است شرایط ورود به رشته حقوق سخت تر شود. هر کسی نتواند حقوق بخواند و بعد طلبکار پروانه وکالت باشد و نیز هر شخص حقوقی نتواند جریان آموزش حقوق راه بیاندازد. در هیچ جای دنیا هم تا جایی که ما اطلاع داریم حقوق را رشته دم دستی و ساده نمی انگارند. حقوق را رشته ای سخت و حقوقدانان را جز طبقات پراحترام جامعه تلقی می کنند. گاهی می بینیم که در فلان شهر که بیش از یک خیابان ندارد سالانه چندین ده نفر دانشجوی حقوق پذیرش می شود! آیا این شرایط آموزش ظلم به نظام حقوقی کشور از جمله خود دانشجویان نیست؟ آیا کثرت ورودی های بی رویه و کیفیت پایین آموزش حقوق ظلم به سیستم حقوقی کشور نیست؟ حتی در دانشگاه های مطرح کشور که حقیر از نزدیک اطلاع و آشنایی لازم را از کیفیت تدریس ها و آموزش ها دارد، کیفیت آموزش تعریف مطلوبی ندارد. شخصا هیچ دانشکده حقوق در کشور را نمی شناسم که بتوانم نمره ای بالاتر از ۱۴ از ۲۰ به آن بدهم. البته این نقد به پذیرش در دیگر رشته ها نیز وارد است.
محدودیت مدرکی را هم می توان به این مجموعه نقدها افزود. اهالی حقوق می دانند که شرط ورود به حرفه وکالت در ایران داشتن مدرک کارشناسی حقوق یا کارشناسی فقه و مبانی حقوق اسلامی است. در نتیجه شما اگر دارای مدرک کارشناسی ارشد و دکتری حقوق آن هم از بهترین دانشکده های حقوق دنیا باشید اما مدرک کارشناسی شما حقوق نباشد، نمی توانید در ایران وکیل شوید. چرا؟ آیا این محدودیت غیرمنطقی نیست؟
وقتی به سیستم حقوقی انگلستان نگاه می کنیم هیچ یک از این دو محدودیت عددی و مدرکی وجود ندارد و احراز شرایط حرفه ای ملاک کسب مجوز وکالت است.
از نظر تعداد وکلا در انگلستان، طبق آماری که City UNiversity London در سال ۲۰۱۱ منتشر کرده است در ۳۰ سال گذشته جمعیت انگلستان ۱۰ درصد رشد کرده است در حالی که تعداد وکلا ۳۶ درصد افزایش داشته است و در حال حاضر (سال ۲۰۱۵) حدود ۱۴۰ هزار وکیل (solicitor) و ۲۵ هزار وکیل (barristor) مجوز فعالیت دارند. در حالی که جمعیت ایران (۸۰ میلیون) بیشتر از انگلستان (۶۰ میلیون) است، تعداد وکلا بیش از ۳ برابر ایران است!!! جک استرو در سال ۲۰۱۰ در یک اظهار گفته است که: حدود ۱ وکیل به ازای هر ۴۰۰ نفر در کشور انگلستان وجود دارد (به نقل از Daily Mail).
اما شرایط وکیل شدن در انگلستان بسته به نوع وکالت است که شما علاقمندید. در انگلستان دو نوع وکیل فعالیت می کنند: solicitor یعنی وکیل خارج از محکمه که با ارباب رجوع در ارتباط است و پرونده را برای دفاع آماده می کند ولی در داخل محکمه دفاع نمی کند؛ barristor یعنی وکیلی که لباس مخصوص می پوشد و در محکمه دفاع می کند. درجه وکیل barristor از solicitor بالاتر است و فعالیت وی حرفه ای تر.
برای solicitor شدن دو راه دارید:
۱. اگر مدرک کارشناسی حقوق ( LLB : Bachelor of LAw) دارید: ابتدا باید دوره حقوق عملی را بخوانید ( Legal Practice Course (LPC) که یک سال طول می کشد. سپس در یک موسسه حقوقی (law firm/chamber) کارآموزی ببینید. برای این منظور با یک موسسه حقوقی قرارداد کارآموزی (TC = training contract) می بندید که دو سال طول می کشد. با این حساب، بعد از داشتن مدرک دانشگاهی در حقوق، باید ۳ سال دوره عملی بگذرانید.
۲. اگر مدرک کارشناسی حقوق ندارید: یک دور انتقالی / تبدیل (conversion course) در یکی از دانشکده های حقوق می گذرانید و دیپلم حقوق (GDL : Graduate Diploma of Law) می گیرید. این دوره یک سال کامل تمام وقت طول می کشد. در این دوره انتقالی/تبدیل چند حوزه مهم حقوق آموزش داده می شود مانند حقوق قراردادها، حقوق مسولیت مدنی، حقوق اساسی و حقوق عمومی و حقوق ملکی، حقوق جزا، حقوق اتحادیه اروپا، انصاف و تراست. بعد از اخذ این مدرک، به ترتیب دوره LPC و TC که در بالا گفته شد طی می شود.
برای وکیل (barristor) شدن:
ابتدا باید دارای مدرک LLB یا GDL که در بالا گفته شد را داشته باشید.
سپس دوره کارآموزی حرفه ای کانون وکلا ( Bar Professional Training Course : BPTC) را طی می کنید که یک سال کامل تمام وقت زمان می برد. این دوره را می توان در یکی از دانشکده های حقوق گذراند. به این دوره، مرحله شغلی/کاری (vocational stage) هم می گویند. همه وکلا بعد از دوره فوق، عضو یکی از موسسات حرفه ای وکالت می شوند که در اصطلاح inn of court نامیده می شوند. شرایط عضویت ساده نیست و باید شرایط موسسه مورد نظر را احراز نمود. این موسسات عمدتا برای تربیت barristor فعالیت می کنند که در انگلستان ۴ تا از این موسسات وجود دارد:
- Gray’s Inn
- Lincoln’s Inn
- Inner Temple
- Middle Temple
وقتی وکیل دوره BPTC را گذراند باید از طریق موسسه حقوقی (inn of court) که در آن عضو شده است وارد دوره شاگردی (pupilage) در نزد یک barristor شود. این barristor را همان موسسه حرفه ای حقوقی که یکی از ۴ مرکز فوق است و متقاضی در آن عضو است تعیین می کند. دوره شاگردی ۱ سال تمام طول می کشد.
بعد از دوره متقاضی یا دفتر وکالت مستقل تاسیس می کند یا در دفتر وکالت دیگر وکلا با آنها فعالیت می کند.
