دکتر طاهر حبیب زاده
دانشکده حقوق دانشگاه امام صادق (ع) – آی. دی. تلگرام و اینستاگرام: @drtaherhabibzadeh
اگر بنا باشد صرفا با تکیه بر پایان نامه، قضاوت شود نیازی به برگزاری جلسه دفاع نیست. با مطالعه پایان نامه، می توان اثر را ارزش گذاری کرد و تصمیم گرفت. فلسفه برگزاری جلسه دفاع، سنجش عینی توانمندی دانشجوست. هیات داوری می خواهد بنیه علمی و قدرت استدلال دانشجو را به صورت حضوری بسنجد و ارزیابی فراتر از متن پایان نامه به عمل آورد. در کنار این هدف اصلی، صحت سنجی انجام پایان نامه توسط خود دانشجو، میزان تسلط وی به زوایای اثر و دریافت پاسخ به اشکالات و ابهامات از اهداف دیگر جلسه دفاع است.
اداره جلسه دفاع بر عهده استاد راهنماست. در ابتدای جلسه بعد از توضیح مختصر در مورد پایان نامه، سرکلام را به دانشجو می دهد تا پایان نامه را ارائه کند. رویه این است که دانشجو دقایقی در مورد موضوع پژوهش، بخش های مختلف آن و دستاوردهای حاصله ارائه می دهد. این زمان در مقطع کارشناسی ارشد حدود ۲۰ دقیقه و در مقطع دکتری حدود ۳۰ الی ۴۰ دقیقه است. پس از آن، داوران سوالات خود را مطرح می کنند که به دو بعد شکلی و ماهوی اثر ناظر است. در یک داوری جدی، ممکن است کار به جدل نیز بکشد؛ جدل بین دانشجو و داوران یا جدل بین استاد راهنما و داوران، خواه جدل قابل دفاع باشد مانند جایی که مبنای طرفین متفاوت است و می تواند خروجی متفاوتی به همراه داشته باشد و خواه جدل بی منطق باشد مانند جایی که اختلاف شخصی بین استاد داور و راهنما وجود دارد و برخورد تعصبی به جای برخورد علمی در پیش گرفته می شود؛ در هر حال، دود آن به چشم دانشجو می رود. در مقابل، ممکن است داوری خیلی ساده و تقریبا صوری به عمل آید و نمره ای اعمال شود. حقایق زیادی در رابطه با جلسه دفاع گزارش شده است که گاها تلخ است، و خارج از حوصله و رسالت این اثر است.
۱. آنچه از دانشجو انتظار می رود
آنچه که یک دانشجو بایست انجام دهد آمادگی حداکثری برای جلسه دفاع است. تسلط به متن پایان نامه و مسائل حواشی آن و نیز تمرین روش ارایه و آشنایی با نحوه تعامل با داوران از ملزومات است. کیفیت دفاع با هویت و اعتبار علمی دانشجو گره خورده است.
در دانشگاه های داخل، گاهی جلسه داوری از نظر کمی و کیفی آنچنان جدی برگزار نمی شود، اما در دانشگاه های خارجی، گاهی عدم درخشش دانشجو در جلسه داوری می تواند به عدم صدور مدرک تحصیلی منتهی شود. به عنوان مثال، دوره دکتری در دانشگاه های انگلستان، پژوهش محور است و دانشجو مکلف است بعد از حدود چهار سال پژوهش، از پایان نامه خود دفاع کند. جلسه دفاع به viva defense معروف است؛ اگر داوران به این نتیجه برسند که دانشجو توان علمی لازم برای اخذ عنوان «دکتر» را ندارد یعنی کسی که می تواند در زمینه خود نظریه پردازی کرده و تولید علم کند، درجه دکتری را اعطا نمی کنند. جلسه داوری پایان نامه دکتری نگارنده حدود ۴ ساعت طول کشیده است.؛حتی ممکن است دو روز زمان برد و داوران ادامه جلسه را به روز بعد موکول کنند.
مهمترین نکته از نگاه دانشجو، رفتار حرفه ای است. رفتار حرفه ای متشکل از پوشش آکادمیک، متین و باوقار بودن، رفتار مودبانه و در عین حال عزتمند، به کارگیری ادبیات رسمی و نسبتا جدی، ارائه پرانرژی، رسا و جذاب (برخی دانشجویان بسیار کسل کننده و کم رمق، ارائه می کنند که همان ابتدا تاثیر بسیار منفی بر نظر هیات داوری می گذارد)، حفظ آرامش در تمام لحظات داوری، دقت در سوالات هیات داوری، عجله نکردن در پاسخگویی و سعی به ارائه پاسخ های علمی و تحلیلی است. بدیهی است که توانایی بروز چنین رفتاری یک شبه حاصل نمی شود؛ بلکه نیازمند ممارست در طول تحصیل است. ارائه کنفرانس های کلاسی یکی از مهمترین راه هایی تقویت این مهارت است. پس از پایان جلسه دفاع و اعلام نتیجه، اگر دانشجو نسبت به فرآیند داوری یا نتیجه اعتراض دارد، باید از طریق رسمی آن که ابتدائا با مراجعه به مدیرگروه یا مسئول تحصیلات تکمیلی مربوطه صورت می گیرد، البته با ارائه اسناد و مدارک مانند فیلم یا صوت جلسه دفاع، اقدام کند و از برخورد با هیات داوری اجتناب نماید.
برای کمک به دانشجویان و شبیه سازی فضای جلسه داوری، فیلم هایی از جلسات واقعی دفاع ضبط شده است که بعدا کارشناسان به تحلیل آن پرداخته اند و توضیحات خارج از فیلم ارائه کرده اند. دانشجویان قبل از جلسه دفاع تعدادی از این فیلم ها را مشاهده می کنند تا با واقعیت های جلسه دفاع آشنا شوند. در یکی از این فیلم ها، استاد داور نکته غیرمنطقی مطرح می کند و دانشجو رفتار غیرحرفه ای نشان می دهد و سر داور داد می زند. همین رفتار کافیست که دانشجو تا مرز مردود شدن پیش رود. در فیلم دیگر، داور یک ایراد علمی وارد می کند و دانشجو با مهارت خاصی و با بیان اینکه نکته جناب داور وارد است اما موضوع از محدود پایان نامه اش که در مقدمه تبیین کرده است خارج است، از ایراد وارده جان سالم به در می برد. در وب سایت یوتیوب و نیز سایت رسمی دانشگاه ها، تعداد کثیری از این جلسات قابل دانلود و ملاحظه است.
از نظر آداب و رسوم ظاهری جلسه دفاع، در ایران چنین باب شده است که دانشجو پذیرایی مفصلی از قبیل کیک، شیرینی، میوه و آب میوه آماده می کند. این زحمت و هزینه هیچ مبنایی ندارد. در دانشگاه های خارجی با چند بطری آب معدنی کار را تمام می کنند. لکن عکس یادگاری دانشجو با هیات جلسه در پایان جلسه دفاع، یک رویه رایج در همه جای دنیاست.
۲. آنچه از داور انتظار می رود
آنچه از یک داور انتظار می رود مطالعه دقیق اثر قبل از جلسه داوری است به نحوی که از جوانب شکلی و ماهوی اثر اطلاع کافی داشته باشد. برای این منظور نکات مدنظر را یادداشت می کند و در جلسه به طرح آنها می پردازند. گاهی داور به دلیل اشتغالات شخصی فراوان یا دیر رسیدن پایان نامه به دست وی، تنها به مطالعه اجمالی اثر می پردازند و بدون آمادگی کافی در جلسه حاضر می شود. طبیعی است که چنین داوری نتواند داوری علمی و منصفانه به عمل آورد.
مهمترین تکلیف یک داور در جلسه دفاع، رفتار حرفه ای از نظر اخلاقی و علمی با استاد راهنما و مشاور و نیز دانشجوست. گاهی داور با اهدافی مانند نشان دادن خود و اظهار فضل، سعی می کند تا می تواند از کار دانشجو ایراد بگیرد و در اعمال نمره نیز خست زیاد نشان دهد. در این موارد، دانشجو باید سعه صدر داشته باشد و از نشان دادن رفتار چکشی و عمل متقابل خودداری کند و اگر پاسخی دارد به صورت مودبانه و علمی مطرح کند. زیبنده یک داور علمی این است که متواضعانه و منصفانه و در عین حال عالمانه به داوری بپردازد. اگر ایرادی نیز وجود دارد که قطعا هیچ کاری بدون ایراد نیست، بسیار نرم و مودبانه مطرح کند و پاسخ بشنود؛ حتی گاهی لازم است برای حفظ حرمت، برخی از ایرادات اظهار نشود ولکن در اعلام نمره تاثیر خود را بگذارد.
یک نکته را باید متذکر شد و آن جایگاه استاد راهنما و مشاور در جلسه دفاع است. قاعده کلی این است که استاد راهنما و مشاور نباید در جلسه دفاع نقش کلیدی ایفا کنند به جز اداره جلسه؛ اگر صحبت علمی در رابطه با کیفیت پایان نامه دارند باید در زمان پایان نامه نویسی متذکر می شدند که حداقل آن ۶ ماه است. به عینه دیده ایم استاد راهنما یا مشاوری که در جلسه دفاع به عنوان کمک داور عمل می کند و دانشجوی خود را آماج سوالات و ایرادات قرار می دهد. بلی، اگر استاد ایرادات و نظراتی داشته که دانشجو در عمل بی محلی کرده و در پایان نامه اعمال نکرده است، می تواند به همین اندازه از خود رفع اتهام کند، مانند اینکه وی نیز همین ایراد داور را سابقا متذکر شده اما دانشجو اعمال نکرده است، اما نه اینکه استاد به مانند داور وارد صحنه شده و در زمانی که نوبت صحبت ایشان است شروع به ایراد گیری و درخواست اعمال اصلاحات در پایان نامه کند. چنین رفتاری از استاد راهنما یا مشاور به شدت غیرحرفه ای تلقی می شود. نگارنده پیش آمده است که بعد از جلسه دفاع از استاد مشاور یا راهنما گلایه کرده و همین نکته را متذکر شده است که شما نباید به عنوان کمک داور عمل کنید. به عنوان نمونه دیگر، نگارنده در یک پایان نامه به عنوان استاد مشاور در جلسه دفاع حاضر شد و بعد از استماع نکات داور، استاد راهنما درخواست نمود که شما نیز نکات خود را بیان دارید. نگارنده صرفا به این جمله اکتفا کرد که: بنده به عنوان مشاور، اگر نکته ای داشتم باید قبل جلسه متذکر می شدم که شده ام. لذا اینک هیچ سخنی ندارم (تعجب برخی حضار و حتی خود استاد راهنما و داور).
۳. آنچه از استاد راهنما و مشاور انتظار می رود
آنچه از استاد راهنما و مشاور انتظار می رود مساعدت علمی و راهنمایی لازم برای پیشبرد پایان نامه است تا اثر از نظر شکلی و ماهوی در حد مطلوبی به نهایت رسد. استاد راهنما نقش کلیدی دارد و انتظار این است که ارتباط دانشجو با استاد راهنما بیشتر باشد و استاد مشاور به عنوان کمک عمل می کند هرچند گاهی پیش می آید که دانشجو از استاد مشاور بیشتر از استاد راهنما استفاده می کند. و در برخی از پایان نامه ها اساسا استاد مشاور تعیین نمی شود و صرفا با یک استاد راهنما پیش می رود؛ این رویه در مقطع کارشناسی ارشد رایج تر است. در هر حال، اساتید بایست در دسترس دانشجو باشند حضوری یا مجازی مثلا از طریق مکاتبه ایمیلی؛ حال اگر دانشجو مراجعه نکند، کوتاهی خود اوست. گاهی استاد راهنما و مشاور آنچنان سرگرم کارهای شخصی هستند که دانشجو به سختی می تواند با آنان ارتباط بگیرد و گاهی تعداد پایان نامه هایی که همزمان در اختیار دارند آنچنان زیاد است که کمترین زمان را برای هر دانشجو اختصاص می دهند. بدیهی است که در این صورت دانشجو نخواهد توانست با اطمینان خاطر طی مسیر کند.
باید گفت که در ارتباط بین استاد و دانشجو، تکلیف اولیه ایجاد ارتباط بر عهده دانشجوست. دانشجو باید مطالبه گر باشد و به دنبال استفاده از تجارب علمی و عملی استاد راهنما و مشاور باشد. این وظیفه استاد نیست که سراغ دانشجو را بگیرد و از او خواهش کند که لطفا پایان نامه خود را بنویسید! کم دیده نمی شود دانشجویانی که ارتباط موثری با استاد راهنما و مشاور ندارند و یک بار در ایام منتهی به مهلت تسلیم پایان نامه به سراغ آنان رفته و تقاضا می کنند که فرم آمادگی پایان نامه جهت دفاع را امضا کنند، در حالی که اساتید اساسا نمی دانند پایان نامه در چه وضعیتی است و حتی یک بار کل پایان نامه را ملاحظه نکرده اند؛ در این حالت، اگر فرم را امضا کنند به عنوان یک استاد غیرجدی در امور دانشجو متهم می شوند و در جلسه دفاع نیز به دلیل ایرادات وارده، نزد داور و حضار جلسه دفاع شرمسار خواهند بود، و اگر امضا نکنند دانشجو به مشکلاتی مانند افزایش سنوات و برهم خوردن برنامه ریزی آتی دچار می شود و از اساتید ناراضی و گلایه گو و حتی گاهی تبلیغ منفی علیه او. بهترین راه این است که استاد راهنما و مشاور در زمان قبول سمت، از باب جنگ اول به از صلح آخر، سنگ های خود را از هم وا کنند و استاد تکلیف دانشجو در ایام پایان نامه نویسی را به روشنی مشخصی نماید. متن پیشنهادی نگارنده به شرح زیر است:
مرام نامه پایان نامه نویسی
احتراما اینجانب دانشجو ….. در امر پذیرش راهنمایی پایان نامه خود با عنوان …..….. از سوی خانم/آقای ……، به موارد زیر متعهدم:
۱. در صورت کاهلی یا سستی یا هرگونه عدم پژوهش مطلوب در زمینه پایان نامه بدون عذر کاملا موجه، استاد راهنما می توانند از سمت راهنمایی استعفا دهند و حق اعتراض نخواهم داشت.
۲. هر ماه گزارش مناسبی از میزان پیشرفت پایان نامه را به صورت الکترونیکی به استاد راهنما تسلیم نمایم.
۳. با اتمام هر فصل از پایان نامه، فایل الکترونیکی آن را با رعایت اصول علمی از قبیل دقت در نگارش، ساختاربندی و تحلیل محتوایی به استاد راهنما تسلیم نمایم تا مطالعه نموده و نظرات خود را برای اعمال در پایان نامه اعلام نمایند.
۴. در هر زمانی حسب درخواست استاد راهنما، متعهد به ارایه حضوری پژوهش های انجام شده می باشم.
۵. حداقل «۴۵ روز قبل از آخرین مهلت دفاع»، فایل نهایی شده پایان نامه با جزییات شکلی و ماهوی لازم را به استاد راهنما تسلیم نمایم تا مطالعه نموده و نظرات خود را برای اعمال در پایان نامه و نیز مطلوب بودن یا نبودن آن برای دفاع اعلام نمایند. تاخیر از تاریخ مذکور حق عدم تایید پایان نامه برای دفاع را به استاد راهنما می دهد.
۶. نظر استاد راهنما در خصوص آماده بودن یا نبودن پایان نامه برای دفاع فصل الخطاب است.
۷. متعهد هستم از روز تصویب پروپوزال، پیش بینی لازم را برای اتفاقات ناگهانی به عمل آورم و از زمان موجود بهترین استفاده را ببرم و تحت هیچ عنوان کار پایان نامه را به روزهای آخر محول نکنم، تا مبادا استاد راهنما و مشاور تحت فشار شرایط من قرار گیرند و بدون داشتن فرصت مطالعه اثر، با اکراه مجوز دفاع صادر کنند.
تاریخ ………………. امضای دانشجو …………….
شاید گفته شود که متن فوق، رابطه صمیمی بین استاد و دانشجو را خدشه دار می کند؛ نه چنین است. تجربه نشان داده است که هر چقدر رابطه تنظیم شده ای بین استاد و دانشجو باشد، سود اصلی را دانشجو می برد و پایان نامه با کیفیت خوبی دفاع می شود.
در پایان جلسه داوری، تقریبا همه پایان نامه ها با پیشنهاد اصلاحی روبرو می شوند. تقریبا هیچ پایان نامه ای به همان نحو که ارائه می شود مورد قبول واقع نمی شود. این اصلاحات گاهی «مختصر» (minor) است مانند بازسازی برخی عناوین و مسائل شکلی و گاهی «عمده» و «اساسی» (major) مانند پژوهش مجدد یک بخش مشخص از پایان نامه یا تغییر ساختار پایان نامه. در این صورت، بعد از انجام داوری، هیات جلسه (داور، استاد راهنما و مشاور) اصلاحات لازم را در فرم داوری درج می نمایند و شخصی را که اصلاحات بعد از اعمال توسط دانشجو باید به تایید او برسد، مانند استاد راهنما یا داور، تعیین می کنند. بدون اخذ تاییدیه فرد مذکور راجع به اعمال اصلاحات، امکان تسویه حساب با دانشگاه و فارغ التحصیلی میسر نیست.