دکتر طاهر حبیب زاده
دکتری حقوق فناوری اطلاعات- انگلستان
عضو هیات علمی دانشکده معارف اسلامی و حقوق دانشگاه امام صادق (ع)
آی. دی. تلگرام و اینستاگرام: @drtaherhabibzadeh
سابقا ارث بری از اموال دیجیتال را در مقاله ای به صورت مفصل بررسی کردیم (عنوان مقاله: امکان سنجی ارث بری از صفحات مجازی و کیفیت آن: با مطالعه موردی شبکه اجتماعی اینستاگرام (اینجا)). در به روز رسانی جدید آیفون iOS 15، قابلیت جدیدی به نام میراث دیجیتالی افزوده شده است که به کاربر اجازه می دهد تا ۵ نفر از اعضای خانواده یا دوستان را انتخاب کند تا بعد از مرگ اش، امکان دسترسی به حساب اپل اش را بدهد. گرچه وقتی عبارت میراث دیجیتال را می شنویم، تصور اولیه این است که متعلق آن دارایی های دیجیتالی فرد متوفی در کنار اموال فیزیکی و نقدی است، لکن عبارت میراث دیجیتال، مفهوم جدید نیست؛ یونسکو در سال ۲۰۰۳ میلادی منشور حفاظت از میراث دیجیتال را تصویب کرده است که در آن میراث دیجیتال به «آنچه امروز با آن زندگي مي‌كنيم و آنچه را كه به نسل‌هاي بعدي منتقل مي‌كنيم.» تعریف شده (تعریفی فراتر از ارث فردی، بلکه از یک نسل به نسل دیگر) و شامل«منابع فرهنگي، آموزشي، علمي و اداري همچنين اطلاعات فني، حقوقي، پزشكي و ساير اطلاعاتي است كه به صورت ديجيتال ايجاد شده يا از منابع آنالوگ موجود به شكل ديجيتال تبديل شده‌اند.» به عنوان مثال، اگر بخشی از اقلام باستانی را به صورت دیجیتالی مستند سازی کنیم، مانند اینکه تصویربرداری کنیم، این داده های دیجیتالی میراث دیجیتالی نامیده می شوند که حتی بعد از بین رفتن خود اقلام، قابلیت استنادپذیری دارند. البته که میراث دیجیتالی در لسان یونسکو محدود به به اقلام فرهنگی نیست.
در خصوص قابلیتی که اخیرا شرکت اپل ایجاد کرده است و عنوان آن میراث دیجیتالی نهاده است، باید دید که آیا از منظر حقوقی، این اصطلاح بامسمی یا تعبیر به مسامحه است؟
به طور سنتی، میراث در ادبیات حقوق ارث، محدود در انواع اموال مادی، منافع ناشی از آنها و موجودی نقدی است (موجودی نقدی هر زمان مصادیق خود را دارد؛ در مورد اموال دیجیتالی نیز چالش هایی است، از جمله اینکه آیا رمزارزها به ارث می رسند؟!). شهرت شخصی متوفی، جز ماترک نیست. شهرت قائم به شخص و قابل انتقال نیست. ای بسا، وارثان، افرادی ناخلف باشند. با شهرت پدری نمی توان نان خورد! دارایی های فکری متوفی نیز طبق قوانین حوزه مالکیت فکری، فقط در بعد مادی آنها به وراث منتقل می شود و بعد معنوی آنها، قائم به شخص متوفی است. با این توضیح، آیا دادن دسترسی به حساب کاربری متوفی به منتخبین وی، می تواند ذیل عنوان میراث دیجیتال قرار گیرد؟ پاسخ منفی است. اولا، متوفی می تواند برای دسترسی بعد از مرگ خود، دوستان خود را انتخاب کند. بدیهی است که واژه ارث، میراث و ورثه فقط در محدوده معینی به کار می رود و حداقل به دوستان متوفی (دوستان در معنی عرفی) تسری ندارد. ثانیا، قواعد ارث قهری است هم از جهت فرمول های تقسیم و هم از جهت وراث؛ نه می توان وارثی را حذف کرد و نه تعداد آنها را زیاد کرد. در رویکرد اپل، بناست افراد معدودی حق دسترسی داشته باشند، یعنی به صورت انتخابی، نه همه وراث؛ و این نوع امکان دهی با ذات خشک و قهری قواعد ارث در تضاد است. ثالثا، آنچه اپل ممکن کرده است امکان دسترسی به اکانت متوفی است.
حال این سوال مطرح است که آیا امکان دسترسی از مصادیق ماترک است، یا حقی است که از سوی صاحب پلتفرم که اپل است، اعطا می شود؟ بدیهی است که مورد اخیر است. چنین امکانی بیشتر به فضای بحث تعهد به نفع ثالث نزدیک است، نه مباحث ارث. حال این سوال مطرح است که اگر منتخبین نخواهند از این امکان استفاده کنند تکلیف چیست و اگر متوفی در حساب کاربری خود داده های خصوصی داشته باشد، حفظ حریم خصوصی متوفی چگونه میسور خواهد شد و این سیاست جدید اپل چگونه می تواند از حریم خصوصی وی حمایت کند؟