وب سایت رسمی دکتر طاهر حبیب زاده

دکتر طاهر حبیب زاده

برگرفته از: حبیب زاده،‌ طاهر، حقوق فناوری اطلاعات: ادله الکترونیکی، اسناد الکترونیکی و امضای الکترونیکی، جلد چهارم، انتشارات میزان، ۱۳۹۶

در بحث های قبل دیده شد که ارائه یا نگهداری اصل اطلاعات محل توجه قوانین تجارت الکترونیکی است. مفهوم اصل محل تامل است. اصل در لغت به معنای ریشه و بنیاد آمده است. در حقوق سنتی نیز وقتی از اصل اسناد و مدارک صحبت می شود، می توان گفت «اصل، سابقه ای است که برای اولین بار تولید شده است.»، یا «اصل وسیله ای است مانند کاغذ که اطلاعات برای اولین بار بر روی آن ثبت شده است.» سوابق تولید شده از روی آن را رونوشت یا روگرفت یا سواد می نامند، که از طریق کپی برداری یا اسکن و پرینت یا طرق دیگر قابل تهیه است. در این راستا باید به دو نکته که در قوانین تجارت الکترونیکی مورد توجه قرار گرفته است، اشاره کرد:

الف) از دید قوانین تجارت الکترونیکی نوشته با سند فرق دارد. نوشته چیزی است که اگر منتسب الیه داشته باشد و دلیل استناد به وی مانند امضا، مهر یا اثر انگشت احراز شود، تبدیل به سند می شود (که بسته به دیگر شرایط، می تواند عادی یا رسمی باشد). این سند قطعا اصل است، و می تواند یک یا چند رونوشت نیز داشته باشد.

ب) در برخی از سیستم های حقوقی ممکن است بین نوشته، اصل و امضا تفکیک وجود نداشته باشد، اما از دید قانون نمونه تجارت الکترونیکی و کنوانسیون ارتباطات الکترونیکی و نیز قانون تجارت الکترونیکی ایران چنین تفکیکی موجود و در مواد مختلفی بیان شده است. با این توضیح که ویژگی اصل بودن را در خصوص سند (عادی یا رسمی) به کار می برند؛ قوانین سنتی نیز این موضوع را تایید می کنند. در مقابل،‌ در خصوص نوشته که سندیت ندارد، وصف اصل را به کار نمی برند، چرا که هیچ یک از اصل یا رونوشت آن دارای ارزش اثباتی نیست.

طبق حقوق ایران اگر سند رسمی باشد:

سوادی که مطابقت آن با ثبت دفتر تصدیق شده است به منزله اصل سند خواهد بود مگر در صورت اثبات عدم مطابقت سواد با ثبت دفتر. 

طبق ماده ۵۷ قانون آیین دادرسی مدنی مراجع صدور سواد مصدق یا همان گواهی برابر اصل عبارت است از دفتر دادگاه‌ ها، ادارات ثبت اسناد، دفاتر اسناد رسمی، بخشداری محل، ادارات دولتی، سفارت خانه‌ های ايران در خارج از كشور، كنسول گری های ايران در خارج كشور، وکلای دادگستری و مترجمین رسمی. در صورتی که سند مورد ادعای جعل قرار گیرد باید اصل آن تقدیم دادگاه شود؛ اگر رونوشت مطابق با ثبت دفتر نباشد سند عادی تلقی و امكان انكار و ترديد و ادعای جعل آن وجود خواهد داشت.

با توجه به مطالب فوق، وقتی بحث اصل اسناد و مدارک و نیز رونوشت یا روگرفت آنها در مورد سوابق الکترونیکی مورد بررسی قرار می گیرد، تمیز بین اصل و رونوشت بحث برانگیز است. در فضای کاغذی تشخیص اصل سابقه از رونوشت آن اصولا آسان است، مگر در مواردی که جعل صورت گرفته باشد، که در این صورت تمییز بین آن دو را باید به اهل فن سپرد. اما در گستره ارتباطات الکترونیکی مفهوم اصل و رونوشت را در سه حالت می توان مورد بررسی قرار داد که در ادامه ذکر می شود.

۵.۲.۴.۱ حالت اول: تولید اصل سند در فضای کاغذی و رونوشت آن در فضای الکترونیکی

فرض کنید فردی یک سند کاغذی در اختیار دارد. وی می تواند تصویر الکترونیکی از سند را به هر نحوی، از جمله اسکن آن، تهیه و آن را به عنوان اصل سند نگهداری و ارائه کند. در این صورت روشن است که طبق تعریفی که سابقا در خصوص اصل سند ارائه شد، سند کاغذی اصل و تصویر الکترونیکی آن رونوشت است، و در مواردی که قانون مقرر می کند باید اصل سند ارائه یا نگهداری شود، در خصوص اعتبار رونوشت الکترونیکی دو تفسیر می توان ارائه کرد:

۱. نمی توان رونوشت الکترونیکی سند کاغذی را به عنوان اصل ارائه کرد. طبق این برداشت آنچه از مواد مربوط به نگهداری و ارائه اصل سوابق الکترونیکی بر می آید، تهیه رونوشت الکترونیکی اسناد کاغذی نیست، بلکه منظور این است که سند از اساس الکترونیکی باشد، یعنی به صورت الکترونیکی تولید شده باشد، مانند متن قراردادی که طرفین از همان ابتدا در برنامه word نوشته، از طریق ایمیل به هم ارسال کرده و نهایتا مورد توافق هر دو طرف واقع شده است؛ برای به رسمیت شناختن اعتبار چنین اسنادی است که چنین مقرراتی در قوانین تجارت الکترونیکی پیش بینی شده است.

۲. با رعایت مقررات ماده ۸ رونوشت الکترونیکی اسناد را می توان به عنوان اصل ارائه و نگهداری کرد. این برداشت با توجه به سیاق عبارات این ماده، ارجح به نظر می رسد:

هرگاه قانون لازم بداند كه اطلاعات به صورت اصل ارائه يا نگهداری شود، اين امر به صورت داده ‌پيام نيز در صورت وجود شرايط زير امكان پذير می ‌باشد: … 

در این بخش از ماده تاکید بر این نیست که اطلاعات از اساس باید در قالب داده پیام باشد، بلکه ممکن است اطلاعات در قالب کاغذ باشد، و ارائه و نگهداری آن به صورت اصل قانونا لازم باشد، که در این صورت می توان به جای نگهداری اصل اطلاعات کاغذی از قالب داده پیامی آنها استفاده کرد. برای این منظور لازم است به هر طریقی مانند اسکن، عکس برداری، کپی، رونوشت قالب کاغذی را به کامپیوتر منتقل، ذخیره و نگهداری کرد و در مواقع لازم ارائه نمود. همچنین از بند (ب) این ماده نیز می توان بر این برداشت موید آورد:

ب- داده ‌پيام به همان قالبی (فرمتی) كه توليد، ارسال و يا دريافت شده و يا به قالبی كه دقيقا نمايشگر اطلاعاتی باشد كه توليد، ارسال و يا دريافت شده، نگهداری شود. 

این ماده تاکید بر حفظ تمامیت داده پیام که تولید، ارسال و یا دریافت شده است، دارد؛ یا در همان قالب اول یا در قالب های دیگری که دقیقات نمایشگر اطلاعات باشد. بدیهی است که داده پیام را به دو صورت می توان تولید کرد: در فضای الکترونیکی مانند تایپ، یا با اسکن اسناد و مدارک کاغذی و انتقال آن به ابزار الکترونیکی مانند کامپیوتر. بند (ب) پس از تولید داده پیام اعمال می شود؛ شیوه تولید هم موثر نیست.

این برداشت با اهداف قوانین تجارت الکترونیکی که عمدتا عبارتند از رفع موانع حقوقی تا جایی که ممکن است و نیز توسعه استفاده از ابزارهای نوین الکترونیکی برای پیشبرد تجارت، سازگار است. لذا این نتیجه حاصل می شود که درست است با تعریفی که از اصل ارائه شد، انتقال صورت اسناد کاغذی به فضای الکترونیکی و ذخیره و نگهداری آن اصل تلقی نمی شود ولیکن می تواند در مواقعی که اصل سند لازم است با احراز شرایط ماده ۸ ارائه و مقبول شود.

۵.۲.۴.۱.۱ اهمیت تولید عین مندرجات و محتویات سابقه کاغذی یا مادی

با پذیرش تحلیل ۲ در قسمت قبل، سوال این است که آیا منظور ماده ۸ صرفا حفظ مندرجات و محتوای اسناد و مدارک در قالب داده پیام می باشد، یا شکل و محل قرار گرفتن مندرجات نیز حائز اهمیت است؟ به عنوان مثال، اگر متن قراردادی بر روی کاغذ تنظیم شود و امضا شود و به جای اسکن همان سند، عین مندرجات و محتوای قرارداد در یک برنامه کامپیوتری تایپ و ذخیره شود، در این صورت آیا می توان گفت اصل سند با داده پیام نگهداری شده است؟ بدیهی است که در این حالت جایگاه و شکل کلمات فرق خواهد کرد؛ اصل سند دست نویس و معادل الکترونیکی آن کامپیوتری است. پاسخ این سوال را از بند (ب) ماده ۸ می توان استنباط کرد:

ب- داده ‌پيام به همان قالبی (فرمتی) كه توليد، ارسال و يا دريافت شده و يا به قالبی كه دقيقا نمايشگر اطلاعاتی باشد كه توليد، ارسال و يا دريافت شده، نگهداری شود. 

در این بند به حفظ قالب داده پیام به همان نحو که تولید، ارسال یا دریافت شده، تاکید گردیده است (قسمت دوم ماده به بعد از تولید، ارسال یا دریافت داده پیام نظر دارد که زمان نمایش و استفاده بعدی از داده پیام است). لذا چنین استنباط می شود که به شیوه تولید توجهی نشده است. اگر اصل سابقه کاغذی باشد، آیا نسخه الکترونیکی آن نیز باید از همه لحاظ به مانند اصل باشد؟ مثلا زمینه سابقه کاغذی سبز باشد، آیا باید زمینه نسخه الکترونیکی آن نیز سبز باشد؟ اگر جواب مثبت باشد، تنها باید از طریق اسکن یا کپی یا تصویر برداری چنین سابقه ای را تولید کرد. لکن چنین برداشتی از ماده نمی شود. نهایتا چنین می توان برداشت کرد که: حفظ عین مندرجات، محتویات و سایر علائم و نشانه های سابقه به همان ترتیب و جایگاهی که در سابقه کاغذی یا هر وسیله مادی دیگر است، در قالب داده پیام برای اهداف بند (ب) ماده ۸ کافی است.

هر چند تحلیل فوق مطابق با ماده به نظر می رسد، اما به نظر نگارنده تولید عین سابقه کاغذی یا هر سابقه مادی دیگر توسط ابزارهای الکترونیکی مانند اسکنر، تصویر بردار دیجیتالی و نظایر اینها جهت احراز ماده ۸ ضرورت دارد، چرا که سوابق همواره در قالب متن و نوشتار نیستند. در فرضی که سوابق در قالب تصویر هستند و درجه غلظت رنگ ها در اندازه های مختلفی است و این درجه بندی رنگی در عالم تصویر از اهمیت خاصی برخوردار است، چگونه می توان عین سابقه را بدون تصویر برداری دقیق از سابقه ایجاد کرد؟ علاوه بر این، در مواردی که سابقه متن نوشته شده است، و یکی از طرفین متن را نوشته است، دستخط نویسنده از نظر حقوقی حائز اهمیت است و ممکن است در مقام استناد به سند مورد استفاده واقع شود. با تایپ سند نوشته شده، در صورت از بین رفتن آن، نویسنده سند کاغذی می تواند از زیر بار آثار حقوقی سند شانه خالی کند و حتی ممکن است در برخی از مواقع نسبت به وجود چنین سابقه ای اظهار بی اطلاعی نیز بکند، اما در تولید عین سابقه کاغذی در قالب داده پیام، ویژگی های دستخط نویسنده حفظ شده و می تواند در مواقع لزوم به کار آید.

۵.۲.۴.۱.۲ زمان حفظ تمامیت سابقه

در بند (ب) ماده ۸ آمده است:

داده ‌پيام به همان قالبی (فرمتی) كه توليد، ارسال و يا دريافت شده و يا به قالبی كه دقيقا نمايشگر اطلاعاتی باشد كه توليد، ارسال و يا دريافت شده، نگهداری شود.

روشن است که به بحث زمان در این ماده اشاره نشده، اما در قانون نمونه (ماده ۸ بند(۱)(الف)) و نیز در کنوانسیون ارتباطات الکترونیکی به این موضوع تصریح شده است. با تأسی به مقرره منطقی این قوانین می توان بند (ب) ماده ۸ قانون تجارت الکترونیکی ایران را چنین تکمیل کرد (اضافه و تاکید از ماست):

داده ‌پيام از زمان نهایی شدن آن به همان قالبی (فرمتی) كه توليد، ارسال و يا دريافت شده و يا به قالبی كه دقيقا نمايشگر اطلاعاتی باشد كه توليد، ارسال و يا دريافت شده، نگهداری شود.

بدیهی است که اگر قبل از تولید داده پیام نمونه های مختلفی به عنوان پیش نویس تولید شود، مشمول ماده نخواهد بود.

۵.۲.۴.۱.۳ آیا صرف حفظ تمامیت شکل نهایی در قالب داده پیام لازم است یا سوابق قبلی نیز؟

نکته این است که حتی با اصلاح بند (ب) به طرز فوق، این برداشت به دست می آید که از زمان تولید، ارسال یا دریافت نهایی داده پیام، اصل تمامیت مطرح می شود. این بدان معنی است که اگر سابقه کاغذی در صورت نهایی خود تولید شود و سپس در قالب نهایی داده پیام درآمده و بر روی کامپیوتر منتقل شود، از زمانی که در قالب نهایی داده پیام درآمده است بایستی تمامیت داده پیام حفظ شود و اگر پس از این لحظه در سابقه کاغذی خللی وارد شود، فاقد اهمیت است. این استنباط از عبارت «داده پیام به همان قالبی که تولید…شده…» نیز قابل درک است. «تولید» دلالت بر زمان ایجاد داده پیام دارد نه ما قبل آن. این مقرره فی نفسه مشکلی ندارد، اما عدم تاکید بر حفظ تمامیت سوابق کاغذی که داده پیام از روی آن تولید شده است می تواند مشکلاتی پیش آورد. به عنوان مثال، ممکن است پس از تولید داده پیام از روی سابقه کاغذی، تغییراتی در سابقه کاغذی ایجاد شود که به اصالت آن لطمه زد. برای این منظور مناسب آن بود که این ماده به نحوی بیان می شد که اصل تمامیت را به ماسبق داده پیام نیز عطف می کرد. وقتی قانون نمونه تجارت الکترونیکی را بازبینی می کنیم مشخص می شود که این عبارت در قسمت (الف) بند ۱ ماده ۸ آن به کار رفته است (تاکید از ماست):

…تضمین تمامیت اطلاعات از زمانی که برای اولین بار در شکل نهایی خود به عنوان داده پیام یا غیر آن تولید شده است،…  

در مقرره فوق، با عبارت «غیر آن» به حفظ تمامیت سابقه کاغذی نیز اشاره شده است که پس از نهایی کردن آن، داده پیام از روی آن تولید شده است؛ این موضوع در راهنمای توضیحی قانون نمونه نیز تصریح شده است که در بالا ذکر شد. به همین دلیل می توان بند (ب) ماده ۸ قانون تجارت الکترونیکی ایران را چنین تصحیح نمود (اضافه و تاکید از ماست):

داده ‌پيام از زمان نهایی شدن آن به همان قالبی (فرمتی) كه توليد، ارسال و يا دريافت شده و يا به قالبي كه دقيقاً نمايشگر اطلاعاتي باشد كه توليد، ارسال و يا دريافت شده، نگهداری شود. همچنین است در مورد اطلاعاتی که داده پیام از روی آن تولید شده است. 

۵.۲.۴.۱.۴ معیار ارزیابی حفظ تمامیت داده پیام 

در این ماده صرفا به حفظ تمامیت داده پیام تاکید شده و معیاری برای ارزیابی آن معرفی نشده است. مهمترین معیار می تواند کامل و غیرقابل تغییر بودن داده پیام باشد، که مناسب بود در ماده افزوده می شد. البته ممکن است برخی تغییرات در داده پیام اعمال شود که در بستر ارتباطات الکترونیکی معمول است؛ مانند اینکه حجم داده پیام کم تر شود، یا قالب آن تغییر پیدا کند، مثلا اگر داده پیام در برنامه word باشد، در برنامه pdf ظاهر شود. یا ممکن است برای اهدافی مانند ثبت داده پیام، در ضمن آن مشخصاتی درج شود مانند آدرس وب سایت تولید کننده، شماره ارجاع دستگاه تولید کننده یا تاییدیه الکترونیکی مرجع تایید کننده. این چنین افزودنی هایی مانع از حفظ تمامیت داده پیام نیست، و به مانند آن است که در حاشیه سندی مطلبی نوشته شود، که آن را از اصل بودن خارج نمی کند. مناسب آن بود که در ماده ۸ به مانند قانون نمونه و کنوانسیون ارتباطات الکترونیکی به این موضوع نیز در اشاره می شد.

۵.۲.۴.۲ حالت دوم: استفاده ابزاری از فضای الکترونیکی جهت تولید اصل سند در قالب کاغذی

گاهی از فضای مجازی برای تولید اصل سند در قالب کاغذی استفاد می شود. مثلا فردی از یک مشاور حقوقی تقاضا می کند تا متن قراردادی را تنظیم کند. پس از تنظیم نهایی متن قرارداد، آن را از طریق ایمیل به درخواست کننده ارسال می کند. اما امضای قرارداد پس از پرینت آن، بر روی کاغذ انجام می شود. در این صورت باید گفت که اصل سند در قالب کاغذی تولید شده است. این حالت نیز خارج از اهداف مواد مورد بحث است، چون، به مانند حالت قبل، اصل سند به صورت کاغذی تولید می شود. اما اگر متن قرارداد تنظیمی در فضای مجازی از طریق امضای الکترونیکی امضا می شد، در این صورت اصل سند در قالب الکترونیکی می بود، هر چند که بعدا برای اهداف مختلف از جمله بایگانی قرارداد در فضای فیزیکی، پرینت آن در قالب کاغذ تهیه شود. در قسمت بعد به تفصیل این موضوع مطرح می شود.

۵.۲.۴.۳ حالت سوم: تولید، ارائه و نگهداری سابقه الکترونیکی همگی در فضای الکترونیکی

وقتی سندی در فضای الکترونیکی تولید و ذخیره می شود، می توان از آن به عنوان اصل نام برد. نکته آن است که با توجه به ماهیت غیر فیزیکی اطلاعات که در قالب داده پیام هستند، هر دو صورت اصل و رونوشت سابقه الکترونیکی عین هم اند. فرض کنید فرد (الف) تصویر یا متنی را در کامپیوتر خود تولید و ذخیره کند. سپس آن را از طریق اینترنت مانند پست الکترونیکی یا از طرق دیگری مانند استفاده از فلش مموری یا سی دی به فرد (ب) ارسال کند. در این صورت آنچه ارسال شده است اصل سابقه تولید شده است یا رونوشت آن؟ و آیا اساسا می توان برای داده پیام، اصل و رونوشت تصور کرد؟

پاسخ این است که اگر «اصل» به معنای چیزی باشد که برای اولین بار تولید شده است، باید تصویر یا فایل ارسالی در قالب داده پیام به فرد (ب) را رونوشت نامید؛ و اگر فرد (ب) سابقه دریافتی را به فرد (ج) منتقل کند، باز رونوشتی از سابقه ارسال شده است. در این موارد برای اینکه مشخص شود کدام یک از فایل ها اصل بوده است، می توان به تاریخ تولید یا ارسال آنها توجه کرد. مثلا در مواردی که سابقه الکترونیکی از طریق ایمیل ارسال می شود، روشن است که آنچه دریافت کننده دریافت کرده است رونوشت است، چرا که دریافت سابقه نشان از این دارد که کسی دیگر آن را ارسال کرده و لذا تولید آن (یعنی اصل سابقه) توسط دیگری انجام شده است. در مواردی نیز که سابقه الکترونیکی از طریق ابزارهای فیزیکی مانند سی دی یا فلش مموری به دیگری منتقل می شود تا زمانی که هنوز بر روی سی دی یا فلش مموری است معلوم است که رونوشت است، چرا که فایل موجود بر روی فلش مموری یا سی دی در قریب به همه موارد قبلا جایی دیگر تولید شده و بعدا بر روی فلش مموری یا سی دی قرار می گیرد (مگر اینکه اثبات شود که از ابتدای لحظه شروع به تولید فلش یا سی دی متصل به رایانه بوده و بر روی آنها تولید و ذخیره شده است). و اگر فایل تولید شده بر روی سیستم رایانه ای دیگر منتقل و در آن ذخیره شود، باز هم می توان فایل اصل را شناسایی کرد. در این موارد با دیدن تاریخ تولید دو فایل مشابه بر روی دو سیستم رایانه ای، می توان به فایلی که ابتدا تولید شده است پی برد و آن را به عنوان اصل و دیگری را رونوشت تلقی کرد. با این حال ممکن است در این موارد جعل صورت گیرد، مثلا فردی عین فایل موجود در دست دیگری را درست و تاریخ تولید را به ما قبل تاریخ فایل موجود در دست دیگری، مثلا با تغییر تاریخ کامپیوتر، تبدیل کند و وانمود کند که اصل فایل در دست وی است و رونوشت آن در دست دارنده فعلی. تشخیص جعل چنین فایل هایی بسیار دشوار و حتی گاهی محال است، و به نظر می رسد دستگاه قضایی از کمبود کارشناسان جعل الکترونیکی رنج می برد. حتی ممکن است شخص ارسال کننده سابقه در اختیار خود را، پس از ارسال تغییر دهد. اینجاست که به نظر می رسد لازم است رونوشت سوابق الکترونیکی تصدیق شود تا راه سوء استفاده بر هر دو طرف بسته شود.

حال روش تصدیق اصلِ اسناد و سوابق الکترونیکی چگونه است؟ چگونه می توان رونوشت اسناد و سوابق الکترونیکی مخصوصا اسناد رسمی الکترونیکی را برابر اصل کرد؟! برای این منظور به نظر می رسد بایستی یک سازمان دولتی یا خصوصی تحت نظارت دولت ایجاد شود، اسناد الکترونیکی را دریافت و رونوشت آنها را به مخاطبین مورد نظر تولید کننده سابقه ایجاد و ارسال کند.

۵.۲.۴.۴  راه حل های پیشنهادی تصدیق اصل اسناد و سوابق الکترونیکی و نقدهای وارده

چند راه حل پیشنهادی برای تصدیق اصل اسناد و سوابق الکترونیکی چنین به نظر می رسد:

الف) یک نهاد دولتی یا خصوصی تحت نظارت دولت، وب سایتی (پایگاه الکترونیکی) را برای این منظور طراحی کند. تولید کننده سابقه، آن را در وب سایت بارگذاری و آدرس مخاطبین خود را در آن وارد کند. وب سایت ضمن ذخیره رونوشتی از اسناد ارسالی با تمام مشخصات از جمله زمان ارسال و مشخصات ارسال کننده و نیز دریافت کننده (به مانند عمل بایگانی اسناد، اما از نوع الکترونیکی و خودکار)، رونوشتی از آن را به مخاطب یا مخاطبین اعلامی ارسال کند و موفقیت در ارسال با ارائه شماره یا کد رهگیری گزارش داده شود. در این صورت آنچه که ارسال شده است را باید رونوشت دانست. در این روش حتی می توان در حاشیه سابقه عبارت «رونوشت» یا «رونوشت برابر اصل» را ضمیمه کرد. در این روش نهاد مذکور به مانند واسطه عمل می کند و با اهداف دولت الکترونیکی هماهنگی بیشتری دارد. حال کدام سابقه باید اصل شمرده شود؟ سابقه ای که در اختیار ارسال کننده است یا سابقه ای که در اختیار نهاد مذکور است؟ با توجه به اینکه هدف از دخالت دادن واسطه ایجاد رابط مطمئن برای تولید رونوشت است، و ممکن است خود ارسال کننده نیز پس از ارسال سابقه، در سابقه ای که در اختیار دارد تغییراتی بدهد، لذا معقول آن است که سابقه موجود در اختیار نهاد مذکور اصل تلقی شود، هر چند این نظر خلاف آن تعریفی است که از مفهوم اصل ارائه شد.

ب) نهاد دولتی یا خصوصی تحت نظارت دولت ایجاد شود تا با مراجعه حضوری یا مکاتبه پستی با آن بتوان اصل یا رونوشتی از سابقه را در اختیار نهاد گذاشت تا ضمن ذخیره رونوشتی از آن، یک رونوشت را به مخاطب یا مخاطبین مورد نظر ارسال کننده، ارسال دارد. در این مورد نیز ترجیح آن است که رونوشت ذخیره شده در نزد نهاد مذکور اصل شمرده شود.

به نظر می رسد مناسب آن است که هر دو روش همزمان به کار گرفته شود تا بسته به سطح توانمندی و امکانات اشخاص روش مقتضی به کار گرفته شود.

نقدهایی که بر دو رویکرد بالا وارد است به این شرح است:

۱. ممکن است سوابق مورد ارسال جنبه خصوصی داشته باشد و شخص ارسال کننده نخواهد که دولت یا نهاد تحت نظارت آن از مفاد سوابق مطلع شود.

۲. محتمل است سیستمی که برای رونوشت سازی در نظر گرفته می شود، مورد تهدید هکرها قرار گیرد و تمامی سوابق اشخاص از بین برود، یا به سرقت رود، یا سوابقی در سیستم جعل شده و ارسال شود تا مورد سوء استفاده قرار گیرد، به عبارتی دیگر سابقه سازی شود.

در پاسخ به دو نقد فوق:

نقد اول وارد نیست. اولا، به همان نحو که در دنیای کاغذی سوابق خصوصی برابر اصل می شود، در نسخه الکترونیکی آن نیز همان کار را می توان انجام داد. ثانیا، کسی که می خواهد از حمایت قانون در مواقع لزوم برخوردار باشد، باید به قواعد آن تن دهد.

نقد دوم نیز وارد نیست. درست است که خطر در فضای مجازی در همه حال در کمین است،‌ اما در دنیای کاغذی نیز اسنادی به سرقت می روند، جعل می شوند و نظایر اینها. البته می توان پذیرفت که خطر در دنیای مجازی بسیار حرفه ای و گاهی غیرقابل کنترل است به حدی که می تواند ظرف چند دقیقه کلیه سوابق الکترونیکی را نابود یا مورد دستبرد قرار دهد. با این حال، منطقی است با پذیرفتن خطرات از مزایای روش رونوشت سازی الکترونیکی بهره برد.