دکتر طاهر حبیب زاده
عضو هیات علمی دانشکده حقوق، دانشگاه امام صادق علیه السلام
آی.دی تلگرام و اینستاگرام: @drtaherhabibzadeh
مقدمه
ساده ترین تعریف از مصاحبه به معنی عام کلمه عبارت است از جمع آوری اطلاعات از طریق پرسش و پاسخ. در زندگی روزمره بارها مصاحبه را تجربه می کنیم مانند مصاحبه برای انتخاب رشته، استخدام، ازدواج، امور پزشکی، مسایل اجتماعی و اقتصادی مانند انتخابات و گرانی، حتی مصاحبه در زمان خرید اقسام نیازمندی ها که به نوعی بین خریدار و فروشنده گفتگو و مذاکره در باب قیمت و جنس کالا صورت می گیرد. در حالی که در برخی از پژوهش ها مانند مسایل علوم اجتماعی، مصاحبه نقش پررنگ تری دارد، در فعالیت های پژوهشی حقوقی، مصاحبه روش غالب جمع آوری داده نیست، بلکه حسب ضرورت به کار گرفته می شود که عمدتا در مسایل حقوق جزا و جرمشناسی نسبت به سایر زمینه های حقوقی پرکاربردتر است. در این روش، پژوهشگر با انتخاب یک فرد یا شماری از افراد مانند مجرمان یک جرم خاص، با هدف مشخص و سوالات هدفمند، به گفتگو با آنها می پردازد و نتایج گفتگو را در کار پژوهشی خود منعکس می کند.
در همین ابتدا باید دقت نمود که مصاحبه امری هزینه بر و زمان بر است. به جای اینکه با جستجوی معمول در پایگاه های کاغذی و الکترونیکی، انباشتی از اطلاعات تحصیل گردد، ساعت ها وقت لازم است تا ابتدا مصاحبه کننده ای مجرب هماهنگ شود، سپس مصاحبه شونده معیاری در موضوع شناسایی شده، راه ارتباطی پیدا و هماهنگی لازم صورت گیرد، در ادامه سوالات مصاحبه به دقت تمام طراحی شود و پس از انجام مصاحبه، نتایج به خوبی استخراج و در کار پژوهشی اعمال گردد. علی رغم این همه زحمت، ممکن است خروجی مصاحبه چندان مفید حال پژوهش مورد نظر نباشد مانند اینکه بعد مصاحبه کشف شود که مصاحبه کننده یا مصاحبه شونده به درستی انتخاب نشده بوده یا در زمان مصاحبه به هر دلیلی مانند خستگی، با تمرکز بهتری جریان مصاحبه اداره نشده است یا پاسخ های کلی به سوالات داده شده به طوری که امکان استخراج نظر تحلیلی برای پژوهش با دشواری و حتی با محال روبروست.
نظر به اهمیت مصاحبه، لازم است در ادامه نکاتی در خصوص ارکان یک مصاحبه مطلوب مطرح شود.
۱. زمان انجام مصاحبه
در یک کار پژوهشی در زمان های مختلفی می توان از ابزار مصاحبه استفاده کرد: برای انتخاب موضوع پژوهش، پس از انتخاب موضوع پژوهش برای اطمینان از مطلوبیت موضوع انتخاب شده و نهایی سازی آن، برای جمع آوری داده ها جهت تحلیل موضوع، برای جمع آوری منابع جهت تحصیل داده ها، پس از پایان پژوهش به عنوان ابزاری برای سنجش و ارزیابی نتایج پژوهش، پس از انتشار پژوهش برای دریافت بازتاب نظر خوانندگان پژوهش. لکن در عمل، کارکرد عمده مصاحبه به جمع آوری داده ها برای تحلیل موضوع پژوهش محدود است. بدیهی است که استفاده از ابزار مصاحبه در یک پژوهش فقط برای یک بار صورت نمی گیرد، بلکه می توان در زمان های متعدد برای اهداف مختلف از ابزار مصاحبه بهره برد.
۲. انواع مصاحبه
تقسیم بندی های مختلفی ارایه شده است بدون اینکه بتوان دلیلی بر پذیرش مسلم آنها یافت. این تقسیم بندی ها عمدتا متاثر از نظرات نویسندگان و سلیقه های شخصی است. ذات همه آنها یکی است و آن تحصیل داده از طریق گفتگوست. برخی از انواع مصاحبه عبارتند از: مصاحبه رسمی و غیررسمی، فردی یا گروهی، باز و بسته، شفاهی و کتبی، تک سوالی و چند سوالی، تخصصی و عمومی.
از میان انواع فوق، نظر به اهمیت، در مصاحبه باز، هم دست مصاحبه گر باز است و می تواند هر سوال مرتبط با موضوع مصاحبه را مطرح کند و هم دست مصاحبه شونده باز است و می تواند به سوالات به هر نحو دلخواه پاسخ دهد یا حتی پاسخ ندهد. این مصاحبه به مانند گفتگوی آزاد است و عمدتا برای تحصیل داده های کیفی به کار می رود. در مقابل، در مصاحبه بسته، هر دو طرف مصاحبه محدود اند؛ مصاحبه گر فقط در محدوده سوالات از قبل طراحی شده آزادی عمل دارد و تنها به مطرح کردن آنها متمرکز است بدون اینکه حق تغییر آنها را از نظر محتوی و نظم منطقی داشته باشد و مصاحبه شونده نیز محدود به پاسخگویی دقیق ولو مختصر به همان سوالات است، هر چند در عمل ممکن است مصاحبه از طرف مصاحبه شونده باز و از طرف مصاحبه کننده بسته تلقی شود و سوالات به نحو دلخواه او پاسخ داده شود. مصاحبه بسته مانند طرح سوالات مشخص با پاسخ بلی و خیر است و عمدتا برای تحصیل داده های کمی به کار می رود. در کارهای پژوهشی حقوقی، غالبا مصاحبه باز صورت می گیرد. مصاحبه باز را «بدون ساختار» و مصاحبه بسته را «ساختارمند» نیز می نامند.
اینکه مصاحبه به صورت باز صورت گیرد یا بسته، به تصمیم مصاحبه کننده بستگی دارد. تصمیم وی نیز از ماهیت موضوع مصاحبه متاثر می شود. اگر موضوع کیفی باشد، مصاحبه باز خواهد بود و اگر کمی باشد مصاحبه بسته است. در هر حال، ممکن است در هر یک از این دو نوع مصاحبه، نوع دیگر هم ورود داشته باشد و یک مصاحبه باز محض یا بسته محض صورت نگیرد.
۳. مصاحبه کننده و شرایط او
مصاحبه کردن یک مهارت است. قطعا هر کس نمی تواند مصاحبه مفیدی را انجام دهد. مصاحبه کننده نیازمند آن است که بتواند به دنیای درون مصاحبه شونده ورود کند و او را عمیقا در موضوع درگیر نماید و فکر و اندیشه او را در موضوع بیرون کشد، بدون اینکه وارد مسایل حاشیه ای شود یا اگر مصاحبه شونده وارد حاشیه شد بتواند ماهرانه وی را به متن مصاحبه بازگرداند. همچنین، بتواند روند مصاحبه را به نحو مطلوبی کنترل کند تا به هدف از مصاحبه نزدیک شود. به همین دلیل، توصیه می شود افراد مبتدی و بی تجربه در امر مصاحبه، عهده دار هدایت مصاحبه نشوند و الا خروجی مصاحبه ارزش علمی کمتری برای پژوهش خواهد داشت. ضمن اینکه روابط عمومی بالای مصاحبه شونده کمک شایانی برای انجام مطلوب مصاحبه می کند. ایجاد فضای ارتباط صمیمی، و نه خشک و رسمی، با مصاحبه شونده و نشان داده علاقه به مصاحبه پیش رو محصول چنین ویژگی است. در هر صورت، امروزه کارگاه ها و سخنرانی هایی با عناوینی مانند «اصول مذاکره و مصاحبه» یا «مدیریت ارتباطات و گفتگو» برگزار می شود تا این مهارت را تقویت کند.
۴. مصاحبه شونده و شرایط او
به جز نظرسنجی های معمول، که غالبا از عموم مردم به صورت اتفاقی به عمل می آید، مصاحبه برای اهداف پژوهشی با خبرگان، صاحب نظران یا مسولان صورت می گیرد. در انتخاب مصاحبه شونده بایست تا جایی که ممکن است به «افراد کلیدی» در موضوع مصاحبه مراجعه کرد تا دقیق ترین داده ها و تحلیل ها را دریافت نمود. بهترین حالت آن است که از افراد کلیدی متعدد کمک گرفت تا داده ها دقیق تر شده و تفاوت نظرها کشف شود. منظور از افراد کلیدی، «افراد متخصص» اثبات شده در موضوع مصاحبه است. لکن گاهی مصاحبه کننده موفق به ارتباط گیری یا جلب موافقت افراد مورد نظر برای مصاحبه نمی شود. در این صورت مجبور به گفتگو با افراد درجه دو یا سه می شود که در کیفیت داده ها و نهایتا خروجی پژوهش تاثیر می گذارد.
در هر حال، «تعهد» مصاحبه شونده را نیز بایست به ویژگی های او افزود. تعهد موجب ارائه اطلاعات دقیق و صادقانه می شود و مانع از دادن اطلاعات غلط و حتی گمراه کننده خواهد شد. ای بسا مصاحبه شونده مجرب و متخصص، به دلیل عدم تقید به مبادی تعهد و اخلاق، اطلاعاتی منحرف کننده ارائه کند یا با تحلیل های جهت گیرانه مسیر پژوهش را منحرف کند. برای جلوگیری از این احتمال، تا حد امکان بایست با افراد ذی نفع در موضوع پژوهش مصاحبه نکرد. به تعبیر دیگر، «بی طرفی» مصاحبه شونده یک شرط مهم است. اگر موضوع مربوط به مسایل حقوق عمومی است مانند واردات محصولات تراریخته به کشور و یک نهاد دولتی در آن ذی نفع است، احتمالا مصاحبه با مسولان دولتی ذیربط موجب تحصیل بی طرفانه ترین تحلیل و نظر نخواهد شد. بدیهی است که بر عدم مصاحبه با این افراد تاکید نمی شود، بلکه قطعا باید در کنار آنان با افراد متخصص و متعهد و بی طرف نیز گفتگو کرد.
همین جا باید دقت نمود که آشنایی با زبان مصاحبه شونده یک شرط مهم است. ترجیح آن است که مصاحبه کننده به زبان مصاحبه شونده مسلط باشد در غیر این صورت باید از یک مترجم کمک گرفت که موجب طولانی شدن مدت مصاحبه می شود و به دلیل عدم ارتباط مستقیم و تنگاتنگ بین مصاحبه کننده و مصاحبه شونده، کیفیت مصاحبه متاثر خواهد شد.
۵. روش ارتباط بین طرفین
غالبا مصاحبه به صورت شفاهی صورت می گیرد و مصاحبه کننده سوالات خود را به نوبت مطرح می کند تا فرد مصاحبه شونده پاسخ دهد. در میان پاسخ ها، ممکن است سوالات جدیدی در ذهن خطور کند یا روند مصاحبه به صورت چالشی و تعاملی پیش برود. هرچقدر مصاحبه کننده حرفه ای باشد مصاحبه ای عمیق تر و چالشی تری حاصل خواهد شد. در مصاحبه شفاهی، متن گفتگو ضبط می شود و سپس پیاده سازی می گردد و بخش های لازم در پژوهش منعکس می شود. لکن، گاهی به دلیل بعد مسافت یا هر گونه عذر دیگری مانند بیماری، مسافرت، ضیق وقت مصاحبه شونده یا عدم دسترسی سهل به وی، سوالات به ایشان ارسال می شود تا نظر خود را در ذیل آنها درج نماید. بدیهی است که قالب مصاحبه کتبی خواهد بود. امروزه به مدد توسعه فناوری های ارتباطی نوین، مصاحبه به صورت الکترونیکی و آنلاین نیز انجام می شود. گفتگوی اینترنتی تصویری از طریق نرم افزارهای گفتگو محور مانند اسکایپ و ایمو یک روش دیگر انجام مصاحبه است. در هر حال، آنچه مهم است قالب مصاحبه نیست و بلکه محتوی آن است.
۶. طول مدت مصاحبه
مصاحبه می تواند کوتاه و حتی برای یک دقیقه باشد، مانند نظرسنجی در مورد یک رویداد یا یک موضوع، یا طولانی باشد، مانند گفتگو با افراد متخصص یا صاحب اطلاعات خاص در یک جلسه یا جلسات متعدد. برای هماهنگی بهتر مصاحبه، لازم است تعداد ساعات مورد انتظار برای انجام مصاحبه پیش بینی شده و با مصاحبه شونده در میان گذاشته شود. با این حال، گاهی ممکن است در طول انجام مصاحبه سوالات یا مسایلی پیش آید که مدت مصاحبه را طولانی کند مانند زمانی که سوالات جدیدی از دل پاسخ های مصاحبه شونده در ذهن ایجاد می شود؛ یا حتی ممکن است مدت مصاحبه کوتاه شود، مانند زمانی که مصاحبه شونده خیلی کوتاه تر از حدانتظار به سوالات پاسخ می دهد یا به برخی از سوالات اساسا ورود نمی کند یا پاسخ چند سوال را در یک سوال بیان می کند.
۷. تعداد سوالات مصاحبه
سوالات مصاحبه می تواند واحد یا متنوع باشد. در نظرسنجی ها عمدتا از سوال واحد یا تعداد سوالات محدود استفاده می شود. اما در مصاحبه های تخصصی، سوالات متعددی طرح می شود تا ابعاد مختلف موضوع شکافته شود؛ هر چقدر سوالات دقیق و حساب شده انتخاب شوند، نتایج بهتری اخذ خواهد شد. با این حساب، طراحی سوالات مصاحبه تخصصی یک موضوع بسیار جدی است. در برخی موارد، حتی لازم است افراد کارشناس و خبره موضوع به طراحی سوالات دست زنند، مانند مصاحبه با رئیس جمهور در خصوص مسایل کشور.
در یک مصاحبه خوب، لازم است سوالات از قبل آماده شده و نظم منطقی بین آنها رعایت شود. گاهی مصاحبه شونده در مصاحبه گفتگو محور (شفاهی)، خواستار آن است که لیست سوالات قبل از مصاحبه در اختیار وی قرار گیرد تا ذهن خود را برای مصاحبه جمع بندی کند؛ نباید به چنین درخواستی پاسخ منفی داد. همچنین، برخی معدود از مصاحبه شوندگان حرفه ای هستند و می دانند چگونه به سوالات پاسخ گویند یا حتی پاسخ های کنایه ای و طفره رونده دهند. در چنین مواردی بایست به خاطر داشت که نوعا هیچ مصاحبه شونده ای را نمی توان ملزم به پاسخگویی صریح و شفاف کرد حتی نمی توان مصاحبه کننده ای را که می گوید «مایلم به این سوال پاسخ ندهم» را ملزم نمود. عدم پاسخگویی حق مصاحبه شونده است، هرچند انتظار منطقی آن است که فردی که قبول کرده است مصاحبه کند بایست به عمده سوالات پاسخ دهد نه اینکه غالب آنها را بی پاسخ گذارد یا پاسخ های غیراقناعی بدهد.
ادامه این یادداشت علمی در فایل پیوست آمده است – دریافت فایل رایگان است.