دکتر طاهر حبیب زاده
- دکتری حقوق فناوری اطلاعات انگلستان
- عضو هیات علمی دانشکده معارف اسلامی و حقوق دانشگاه امام صادق (ع)
- آی. دی. تلگرام و اینستاگرام: @drtaherhabibzadeh
زمانی که یک هویت ناشناس تاکنون به نام «ساتوشی ناکاموتو» در سال ۲۰۰۹ میلادی با انتشار مقاله ای با عنوان «بیت کوین: سیستم وجه نقد الکترونیکی نظیر به نظیر» یک شبکه غیرمتمرکز و توزیع شده بر مبنای «فناوری بلاک چین» را برای تبادل مالی معرفی کرد، دنیای اقتصاد تصور نمی کرد که به زودی و در عرض تنها یک دهه شاهد ظهور یک ما به ازای بسیار ارزشمند در مبادلات مالی باشد. این سیستم جدید مالی آنچنان با قدرت پیش رفت و نفوذ کرد که تصمیم سازان اقتصادی دولت ها را به چالش کشید. هنوز هم بسیاری از کشورها نمی دانند چه رویکردی را در قبال ارزهای رمزنگاری شده اتخاذ کنند. این چالش ها عمدتا در خصوص بیت کوین مطرح است که فعلا قوی ترین ارز دیجیتال به حساب می آید. «استیو وزنیاک» یکی از بنیانگذاران شرکت اپل در سال ۲۰۱۸ در مصاحبه با شبکه CNBC می گوید:
من می خواهم بیت کوین تنها ارز دنیا باشد… بیت کوین تنها طلای دیجیتال است… فقط بیت کوین طلای خالص است و من کاملا به این موضوع باور دارم. تمام ارزهای دیگر دوست دارند برخی جنبه‌های بیت کوین را کنار بگذارند، مثل کاملا غیرمتمرکز بودن آن و یا نداشتن کنترل مرکزیش را. این اولین چیزی است که آنها برای داشتن یک مدل کسب وکار از آن صرف‌نظر می‌کنند…
این مابه ازاهای جدید عناوین مختلفی گرفتند از جمله پول الکترونیکی، پول مجازی، رمزارز، ارز دیجیتال، ارزهای رمزنگاری شده و کریپتوکارنسی. از آن میان، پول الکترونیکی و پول مجازی عنوان دقیقی نیست. «پول الکترونیکی» سالهاست که صنعت «فین تک» در قالب تراکنش های الکترونیکی و ابزارهای الکترونیکی پرداخت در یک شبکه متمرکز و تحت نظارت و کنترل تجربه کرده و دارای مقررات مشخصی است. بایست یک ممیزه مشخصی برای تفکیک پول الکترونیکی سنتی از مابه ازای مالی جدید باشد. برای این منظور لازم است ویژگی های آن در نظر آید که عبارتند از: رمزنگاری شدن تمامی تراکنش ها، فاقد نقطه مرکزی برای نظارت و کنترل شبکه و تراکنش ها، و شفافیت تمامی تراکنش ها برای اعضای شبکه. با ملاحظه این صفات می توان عناوین خاصی چون «پول رمزنگاری شده»، «پول مجازی»، «پول شفاف»، «پول غیرمتمرکز»، «ارز رمزنگاری شده (کریپتوکارنسی)»، «رمز ارز»، «ارز دیجیتال» وضع کرد.
اگر از عنوان «پول» استفاده شود، باید با تعریف «پول» هم خوان باشد. از آنجایی که هنوز در بین اقتصاددانان تعریف متفق القولی از پول و چیستی آن وجود ندارد، کنار نهادن عناوین «پول الکترونیکی»، «پول مجازی» و «پول شفاف» ارجح است. اینکه پول ذاتا دارای ارزش است (مانند درهم (سکه نقره) و دینار (سکه طلا))، نماینده ارزش است (مانند حواله کالا)، آن مابه ازای مالی است که دولت ها معرفی می کنند و از آن حمایت به عمل می آورند ولو اینکه دارای پشتوانه نیست به جز حمایت دولت (پول فیات گفته می شود) و یا مردم نیز می توانند دست به خلق پول جدید بزنند (مانند ابزارهای مالی جدید که محل بحث است)، از جمله چالش های مهمی است که به مانند موانعی بزرگ بر سر راه شناخت مفهوم و چیستی پول در یک لسان متفق القول عمل می کنند. وجه اشتراک رویکردهای رایج در مورد پول آن است که:
پول یک ما به ازای مالی است که دولت ها تعیین، تولید و توزیع و بر آن نظارت می کنند و از آن حمایت به عمل می آورند و در زمان حاضر، دارای ارزش ذاتی نیست بلکه عمدتا به دلیل حمایت دولت هاست که در جامعه ارزش پیدا می کند.
با این حساب، مردمان نمی توانند دست به خلق پول بزنند و یک مابه ازای مالی را به عنوان ابزار معتبر در مبادلات انتخاب کنند، مگر اینکه دولت ها آن ابزار ساخته دست مردم را به رسمیت بشناسند؛ در غیر این صورت با مشکل مهمی به نام «ضمانت اجرا» در زمان ظهور اختلاف بین مردم مواجه خواهد شد. چالش مهم رمزارزها در عرصه اقتصاد و حقوق دقیقا از همین نقطه آغاز می شود که اشاره خواهد شد.
از میان عناوین «ارز رمزنگاری شده (کریپتوکارنسی)»، «رمز ارز» و «ارز دیجیتال» نیز هیچ کدام عنوان دقیقی نیست. به این دلیل که در ادبیات پولی و بانکی، واژه «ارز» برای «پول رایج کشور دیگر» به کار می رود، در حالی که چیزی که امروز به نام «رمزارز» یا «ارز دیجیتال» مطرح است، پول رایج هیچ کشوری نیست. به عنوان مثال، در ماده ۱ قانون مبارزه با قاچاق كالا و ارز مصوب ۱۳۹۲ (با اصلاحات بعدی) می خوانیم:
پول رايج كشورهاي خارجي، اعم از اسكناس، مسكوكات، حوالجات ارزي و ساير اسناد مكتوب يا الكترونيكي است كه در مبادلات مالي كاربرد دارد.
تعریف فوق، علاوه بر پول، حوالجات ارزی و سایر اسناد مکتوب یا الکترونیکی را نیز ارز می داند، مانند چک صادره بر عهده بانک های خارجی. یک دلیل این باشد که چک صادره بر عهده بانک خارجی به واحد پولی آن کشور نوشته می شود و حاکی از تعهد صادر کننده به پرداخت همان اندازه واحد پولی در سررسید است و انتظار این است که در موعد مقرر به ارز تبدیل شود.
عنوان دقیق تر «موجودیت مالی دیجیتالی» در کنار «پول» و «ارز» است؛ یک دارایی جدیدی که سابقا نمونه عینی نداشت. لکن عنوان رایج «ارز رمزنگاری شده (کریپتوکارنسی)»، «رمز ارز» و «ارز دیجیتال» است که بخشی از آن (اشاره به «رمزنگاری» شدگی یا «دیجیتالی» بودن که خود با عملیات رمزنگاری حاصل می شود) منعکس کننده یک از ویژگی های خاص این موجودیت هاست.
قبل از ورود به اهم چالش ها و رویکرد سیستم های حقوقی، لازم است فهم دقیق شبکه رمزارز بیت کوین به زبان ساده ترسیم شود…