دکتر طاهر حبیب زاده: در قراردادهای سرمایه گذاری که با تشکیل شرکت مشترک اجرا می شود طرف سرمایه گذار مایل است از ترمینولوژی drag-along right بهره ببرد. این اصطلاح که در قراردادهای سرمایه گذاری یک اصطلاح وارداتی به حساب می آید و در قوانین تجاری ایران پیش بینی نشده است (البته اصطلاحات دیگری هم با این وضعیت وجود دارند)، به معنی حقی است که یک سهامدار را قادر می سازد تا سایر سهامداران را مجبور کند سهام خود در شرکت را بفروشند. در کتاب Venture Capital deal Terms آمده است:
“ a right that enables a shareholder to force the other shareholders to sell their shares of the company.”
به عبارت ساده تر، یک سهامدار می تواند بقیه سهامداران را به دنبال خود بکشاند. بنده مایلم معادل فارسی این اصطلاح را «حق الزام بقیه سهامداران به فروش سهام» نام گذارم، هرچند معادل دقیق فارسی نمی توان طراحی کرد. این که این سهامدار کدام است در قرارداد سهامداری یا قرارداد سرمایه گذاری مشترک تعیین می شود که می تواند اکثریت دارندگان سهام ممتاز (majority of the preferred shareholders) یا هر اکثریت دیگری بنا به توافق باشد، یعنی از امتیازات دارندگان سهام ممتازی یکی برخورداری از حق الزام بقیه سهامداران به همراهی در فروش سهام باشد. حتی می توان این حق را برای اقلیت سهامداران قایل شد. به عنوان مثال، اگر این حق برای یک سهامدار، مانند سرمایه گذار، با ۳۰ درصد سهام در شرکت داده شود، و وی بخواهد سهام خود را بفروشد و از شرکت خارج شود (اصطلاحا exit می گویند)، به موجب این حق می تواند بقیه سهامداران را مجبور به فروش سهامشان کند و نتیجه آن این می شود که شرکت کلا فروخته می شود و بقیه اشخاص (سهامداران در اکثریت، مدیر عامل، هیات مدیره و هیچ شخص دیگر با هیچ اکثریتی) نمی توانند مقاومت کنند! ای بسا بقیه سهامداران راغب به این اتفاق نباشند اما با پذیرفتن این شرط مجبور می شوند زیر بار خواست دارنده حق بروند.
- از آنجایی که اذن در شی اذن در مقدمه آن نیز هست (این یک قاعده اصولی است)، بقیه سهامداران باید برای اجرایی شدن این حق همراهی کنند و تمام اقدامات قانونی لازم برای اجرایی شدن آن را مانند تشکیل جلسه و تصویب آن در مجامع به عمل آورند.
- از فلسفه های گنجاندن این شرط این است که معمولا سرمایه گذار راغب است دست خود را برای خروج از شرکت باز گذارد و با آوردن این حق برای خود می تواند هر زمان بخواهد از شرکت خروج کند و مانعی در کار نباشد. مثلا اگر زمانی ملاحظه کند که قیمت سهام شرکت افزایش یافته است و خریدار دارد، این بند را به اجرا می گذارد و از شرکت خارج شده و سرمایه گذاری انجام شده را با سود به پایان دهد.
سوالی که مطرح است: آیا پذیرش این حق برای عده ای از سهامداران، قانونی است؟ آیا قانون چنین اجازه ای را می دهد که کنترل سرنوشت شرکت در ید عده ای از سهامداران باشد؟
پاسخ: درست است که این شرط کنترل حضور سهامداران در شرکت و ادامه سهامداری آنان را به نوعی در دست عده ای دیگر از سهامداران قرار می دهد که ای بسا در اقلیت هم باشند، اما آیا در قوانین تجاری ایران نتیجه این حق (امکان خروج از شرکت برای همه سهامداران و پایان شرکت داری آنان) به نحو دیگری پیش بینی نشده است؟! مثال می زنیم: در فرضی که در یک شرکت سهامی خاص با ۵ سهامدار، یک طرف ۸۰ درصد سهام را دارد و ۴ طرف دیگر مجموعا ۲۰ درصد سهام را، آیا عملا کنترل شرکت در ید آن یک طرف ۸۰ درصدی نیست؟ از جمله موارد انحلال شرکت این است که مجموع عمومی فوق العاده شرکت رای به انحلال شرکت دهد (بند ۴ ماده ۱۹۹ لایحه اصلاحی) و تصمیمات این مجمع با دو سوم آرا حاضر در جلسه لازم الاجراست یعنی بالای ۶۴ درصد رای – میزان رای هم با میزان سهم رابطه مستقیم دارد- (ماده ۸۵ لایحه اصلاحی)؛ عملا دارنده ۸۰ درصد سهام شرکت، به تنهایی می تواند با رای مثبت خود خواهان انحلال شرکت باشد و به عمر آن پایان دهد!!! در drag-along right نیز همین اتفاق می افتد. یک سهامدار یا عده ای از سهامداران می توانند هر وقت بخواهند شرکت را بفروشند و بقیه باید همراهی کنند.
اگر گفته شود در این مثال آن یک طرف دارای اکثریت سهام است (۸۰ درصد) اما حق مورد بحث (drag-along right) برای اقلیت سهامداران هم ممکن است پیش بینی شود، در پاسخ خواهم گفت مگر سهام ممتاز در قانون پیش بینی نشده است که به موجب آن برخی از سهام می توانند دارای امتیازاتی باشند و قانون در خصوص امتیازات سخن نگفته و محدودیت خاصی قایل نشده است؟ در نتیجه سهامدار در اقلیت می تواند برای سهم خود امتیاز قایل شود و آن امتیاز را از جمله برخورداری از این حق (drag-along right) بداند؛ به نظر می رسد که اشکالی در گنجاندن این شرط در قراردادهای سرمایه گذاری یا درج در اساسنامه شرکت از جمله تحت عنوان یکی از امتیازات دارنده سهم ممتاز یا به طور مستقل وجود ندارد.
با این حساب، هم با آثار داشتن اکثریت سهام و هم با امتیازات سهام ممتاز می توان قانونی بودن این جق را پذیرفت.
ضمانت اجرا: از نظر حقوقی نیز نوع این شرط یک شرط فعل است (نه شرط صفت و نه شرط نتیجه) بر عهده سهامدارانی که از این حق برخوردار نیستند. به عبارت دیگر، اگر دارنده این حق بخواهد سهام خود را بفروشد، بقیه سهامداران باید سهام خود را بفروشند (شرط فعل = شرط به انجام دادن یک عمل مشخص که در اینجا فروختن سهام است). ضمانت اجرای تخلف از شرط فعل به ترتیب: الزام به انجام (در اینجا فروختن سهام)، انجام آن به هزینه متعهد علیه (دارنده حق، سهام بقیه را می فروشد)، و نهایتا فسخ قرارداد است.
توصیه حقوقی: دارنده این حق از بقیه سهامداران فاقد این حق، وکالت رسمی بلاعزل برای فروش سهام آنان در صورت عدم فروش اختیاری سهام در زمان اجرای این شرط (drag-along right) اخذ نمایند تا در صورت امتناع آنان کار فروش سهام ساده تر شود.
نحوه گنجاندن این شرط بعد از قرارداد سرمایه گذاری و تاسیس شرکت:
باید توجه کرد که اگر در ابتدا در قرارداد سرمایه گذاری یا اساسنامه چنین حقی پیش بینی نشده باشد بعدا نمی توان این حق را اضافه کرد مگر با توافق همه سهامداران. نظر به اینکه غالب شرکت های سرمایه گذاری از نوع سهامی خاص هستند، در ماده ۹۴ لایحه اصلاحی قانون تجارت مصوب ۱۳۴۷ آمده است: هیچ مجمع عمومی … با هیچ اکثریتی نمی تواند بر تعهدات صاحبان سهام بیفزاید.
مجموع عمومی در این ماده ناظر به مجامع سه گانه موسس، عادی و فوق العاده مقرر در ماده ۷۳ لایحه اصلاحی است. هیچ یک از این مجامع با هیچ اکثریتی نمی تواند بر تعهدات صاحبان سهام بیفزاید که از جمله این تعهدات می توان به پذیرش حق فوق برای عده ای از سهامداران در مقابل بقیه دانست. عبارت اخری این ماده این است که با اتفاق آرا می توان بر تعهدات صاحبان سهام اضافه کرد و برای یک عده حق drag-along right را در مقابل بقیه قائل شد.
پایان.