وب سایت رسمی دکتر طاهر حبیب زاده

مقدمه
نرم افزارهای تجاری از جمله محصولات فکری هستند که اهمیت بسزایی در توسعه دانش و فناوری از طریق تسهیل و تسریع  اجرا بر عهده دارند. به عنوان مثال، پیچیده ترین معادلات فنی را می توان به کمک این نرم افزارها در زمان بسیار کوتاهی به نتیجه دقیق رساند. طرح های صنعتی پیچیده را انجام و تحلیل های لازم را در حوزه های مختلف علمی صورت داد. با چند کلید واژه هزاران و بلکه میلیون ها منبع علمی را جستجو و مطالب خود را در منابع مختلف رصد کرد. هر یک از این امکانات تنها با یک نرم افزار به ظاهر ساده که در عقبه آن تلاش های فنی و برنامه نویسی ها طولانی و هزینه بر خفته است، حاصل می شود. تولید کنندگان این نرم افزارها نیز عمدتا با هدف تجاری به تولید و عرضه آنها مبادرت می ورزند. حال اگر حمایت های قانونی لازم از دستاوردهای فکری آنها نشود، بدیهی است که به اهداف خود نخواهند رسید. به عنوان مثال، یک نرم افزار آفیس توسط شرکت معروف مایکروسافت تولید و به قیمت ۲۰۰ دلار در بازار آمریکا عرضه می شود که به سهم خود در افزایش صادرات خارجی آمریکا نیز نقش قابل توجهی ایفا می کند. اگر این نرم افزار در دیگر کشورها کپی برداری شود و به قیمت های نازلی به فروش رسد، روشن است که انتظار سود تجاری شرکت مایکروسافت از صرف وقت و هزینه برای تولید و تکثیر این نرم افزار به وقوع نخواهد پیوست و حتی ممکن است هزینه های صرف شده را نیز نتواند بازدریافت کند. به همین دلیل است که حمایت از نرم افزارهای تجاری در عرصه بین المللی و نیز قوانین داخلی کشورها یک ضرورت است.

مفهوم نرم افزار
مخاطب این سطور قطعا واژه نرم افزار را به کررات شنیده، قالب آن را دیده و حتی نصب و استفاده کرده است. حتی می توان تعریف عرفی نیز از اینکه «نرم افزار» چیست، ارایه کرد: نرم افزار مجموعه ای از داده های رایانه ای در قالب حامل فیزیکی، مانند CD یا DVD، است یا به صورت الکترونیکی (آنلاین) در دسترس است که با نصب در فضای رایانه، عملیات خاصی را انجام می دهد.
دیدگاه قانونگذار نیز به این تعریف عرفی نزدیک است. در ماده ۲ آیین نامه اجرایی قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای مصوب ۱۳۸۳ آمده است:
نرم ‌افزار عبارت است از مجموعه برنامه ‌هاي رايانه ‌اي‌، رويه ‌ها، دستورالعمل ها و مستندات مربوط به ‌آنها و نيز اطلاعات مربوط به عمليات يك سيستم رايانه ‌اي كه داراي كاربري مشخص بوده و بر روي يكي از حامل هاي ‌رايانه ‌اي ضبط شده باشد.
حتی اگر اثر نرم افزاری، محصول نرم افزار باشد آن نیز به مانند یک نرم افزار مستقل مورد حمایت است. تبصره ۱ ماده ۲ فوق می افزاید:
آثار و محصولات نرم ‌افزاری نوشتاری‌، صوتی و تصویری که با کمک نرم ‌افزار پردازش شده و به صورت ‌یک پدیده مستقل تهیه و ارائه شود نیز مشمول این آیین ‌نامه خواهد بود.
باید توجه کرد که نرم افزار در معنی علمی خود تنها شامل برنامه های کامپیوتری که نوعا با آنها آشنا هستیم نیست، بلکه هر سیستم عامل یا برنامه عملیاتی و داده ای که در محصولات مختلف دارای پردازنده، استفاده می شود، یک نرم افزار است. یکی از این محصولات، رایانه های شخصی است، مثال های دیگر عبارتند از سیستم های الکترونیکی هواپیما، سیستم های هدایت قطارها، روبات های صنعتی، تجیهزات پزشکی الکترونیکی، سیستم های هدایت کننده ماهواره ها، دوربین های الکترونیکی و حتی اسباب بازی های ساده کودکان؛ که در همه آنها از نرم افزار استفاده می شود. با این حال، در این بررسی نرم افزار به معنی عرفی آنها مورد نظر است که یافته های حاصل به اقسام دیگر نیز قابل تسری است.

نرم افزارهای قابل حمایت: تفکیک بین انواع نرم افزارها
در حالت کلی، برخی از نرم افزارها با پرداخت ما به ازای مالی قابل دریافت و استفاده است. برخی دیگر به رایگان قابل دسترسی است. در هر دو صورت، آنچه که محفوظ است حق معنوی نرم افزار است که متعلق به پدیدآورنده آن است و هیچ وقت از بین نمی رود؛ و آنچه قابل انتقال و اسقاط است حق مادی است. لذا رایگان بودن نرم افزار یعنی حق مادی آن محفوظ نیست و همگان می توانند به رایگان از آن استفاده کنند بدون اینکه حق صاحب اثر نقض شده باشد. اما در صنعت نرم افزار، جریان امور به این سادگی نیست. اصطلاحات مختلفی رایج شده است که در عین تشابه باهم، هر کدام دارای ویژگی خاصی هستند. به همین دلیل بایست ابتدا به تقسیم بندی نرم افزارها پرداخت تا مشخص شود که موضوع بحث در گستره حقوق مالکیت فکری کدام دسته از نرم افزارها می باشد. در این راستا، می توان نرم افزارها را به نحو زیر تقسیم بندی نمود؛ قبل از آن ذکر این نکته ضروری است که برای فهم بهتر تفاوت نرم افزارها،‌ ابتدا ویژگی های نرم افزار متن باز را معرفی و دیگر اقسام را با این نرم افزار مقایسه خواهیم کرد:

نرم افزار متن باز
نرم افزار متن باز نرم افزاری است که از نظر تاریخی منشا آن به دهه ۱۹۵۰ میلادی بر می گردد. لکن، تا اواخر دهه ۱۹۸۰ آنچه رواج داشته است فروش نرم افزارها به صورت تکی و بدون امکان تغییر بوده است و پس از معرفی اینترنت به عنوان ابزار جدید ارتباطی و توزیع کالا و خدمات الکترونیکی، توسعه نرم افزارهای متن باز رواج پیدا کرده است به نحوی که از نظر کمی نرم افزارهای متن باز دامنه وسیعی از نرم افزارها را شامل می شود. تصویر زیر به خوبی بیانگر نحوه رشد و نمو نرم افزارهای متن باز در مقابل نرم افزارهای پولی یا تجاری است:

ادامه در فایل پیوست…